• अनुसा थापा

२०७२ वैशाख १२ गते नेपालमा महाभूकम्प गयो । कयौँ घर भूकम्पले भत्काए त कयौँ चर्किए । त्यस्तै, धेरै अर्पाटमेण्टहरू पनि चर्किए । भत्किएर ढलेका घर त मानिसहरूले जगैबाट बनाए । तर, चर्किएका घर वा अर्पाटमेण्ट पुनर्निर्माण गरिएन । त्यसमा रङ्ग मात्र लगाइयो ।

हिजो भूकम्पमा चर्किएका घर तथा अर्पाटमेण्टहरूलाई सम्बन्धित धनीहरूले रङ्ग लगाएर, ढुङ्गा, मार्बल वा सिसा टाँसेर चिटिक्क बनाएका छन् । सानो भूकम्प आएपनि यी घर तथा अर्पाटमेण्टहरू ढल्ने छन् । त्यसैले, अहिले घरधनीहरू यस्ता घरहरू बेच्न लागिपरेका छन् । उनीहरूले सस्तो मूल्यमा घर बेच्न राखेका छन् ।

२०७२ सालको महाभूकम्पपछि यो भूकम्पबाट पनि धेरैले ज्यान गुमाए । यसको पनि प्रमुख कारण चर्किएका, भत्किन लागेका घर नै हुन् । काठमाडौँ उपत्यका विकास प्राधिकरणले यसअघि नै उपत्यकाभित्र बनेका ९५ प्रतिशत घर सरकारको मापदण्डभित्र पर्दैन वा जोखिमपूर्ण छ भनेर भनिसकेको छ । अहिले यस्ता घरहरूमा बैङ्क तथा वित्तीय संस्थाकै लगानी छ ।

‘छोरीभन्दा आमा तरुनी, किरिम पाउडरले’ यो गीतले केही वर्षअघि व्यापक चर्चा पाएको थियो । त्यसरी नै घरधनीहरूले भत्किन लागेको घरलाई समेत रङ्गरोगन गरेर चिटिक्क पारेर नयाँ घर जसरी बेच्न थालेका छन् । बुढोपाकाले भन्थे, ‘दुहुनो भैँसी किनेमा पाडो सित्तै ।’ अहिले घरधनीहरू जग्गाकै मूल्यमा घर बेच्न खोजिरहेका छन् ।

‘हामीलाई घरको मूल्य चाहिँदैन, जग्गाकै भाउमा दिन्छौँ’ भनेर घरधनीहरू घर किन्ने मानिसहरू खोजिरहेको भेटिन्छन् । भूकम्प कुन दिन र कति बेला आउँछ ? केही ठेगान छैन । भूकम्प आउनासाथ यस्ता घरमा बस्नेहरू त्यही घरले किचेर मर्नेछन् । यसले एकातिर पैसा पनि जान्छ त अर्कोतिर ज्यान समेत ।

काठमाडौँ उपत्यका सहित देशभरका घरहरू जोखिमपूर्ण छन् । भूकम्पले चर्काएका घरहरूलाई रङ्गरोगन गरेर नयाँजस्तो मात्र बनाइएको छ । यसैले, भूकम्प आउँदा यी घरहरू भत्किँदैनन् वा ढल्दैनन् भनेर भन्न सकिँदैन । अहिले सार्वजनिक स्थलहरूमा धेरै घरधनीहरू घर किन्ने मान्छे खोज्दै हिँडेको भेटिन्छ । 

उनीहरूलाई सोध्यो भने भन्छन्, ‘महिनौँ भइसक्यो, ग्राहक खोजेको । अहिलेसम्म एउटै भेटिएको छैन ।’ ०७२ को महाभूकम्पले आफैँले बनाएको घरले आफैँलाई थिचेर सयौँले ज्यान गुमाए । हजारौँ घाइते भए त कयौँ अङ्गभङ्ग हुन पुगे । ०७४ मा स्थानीय निर्वाचन भयो ।

चुनाव जितेर आएका जनप्रतिनिधि वडाध्यक्ष र मेयरले आफ्ना कार्यकर्ता वा नजिकको मान्छेलाई सरकारको मापदण्डभित्र नबनेका वा जोखिमपूर्ण घरलाई पनि सम्पन्नता प्रमाणपत्र दिए । कतिपयलाई भन्सुनको आधारमा दिइयो त कतिपयसँग एक लाखदेखि पन्ध्र लाखसम्म खाएर वडाध्यक्ष र मेयरले घर सम्पन्नता प्रमाणपत्र बाँडे । घर सम्पन्नता प्रमाणपत्र भएपछि त्यो घर धितो राखेर बैङ्क तथा वित्तीय संस्थाबाट कर्जा लिइयो ।

यता, प्रमाणपत्र पाउनासाथ घरको मूल्य पनि बढ्यो त किनबेच पनि सजिलै हुने भयो । केही महिनाअघि रुकुम पश्चिम र जाजरकोटमा पनि भूकम्प गएको थियो । भूकम्पका कारण सयौँको सङ्ख्यामा मानिसहरूले ज्यान गुमाए । कयौँ घाइते भए । रातको समयमा आएको भूकम्पले मानिसहरूलाई आफ्नै घरले किचेर मार्‍यो ।

भनिन्छ कि हावा नआई रुखको पात हल्लिँदैन । तीन वर्षअघि झन्डै तीन करोडमा खरिद गरिएको घर अहिले त्यसको आधा मूल्यमा बेच्छु भन्दा समेत ग्राहक नभेटिएको बताइन्छ । त्यस्तै, सेयर र गाडीमा पनि यस्तै भएको छ । ३५ सय कित्तामा किनेको सेयर अहिले सय रुपैयाँ बिक्दैन । २५ लाखमा खरिद गरिएको गाडी पनि पाँच लाखमा समेत बिक्री नभएको सुनिन्छ ।

बजार पूरै मन्दीमा छ । सर्वसाधारण जनता मन्दीका कारण जीविकोपार्जन गर्नै गाह्रो भएको बताउँछन् । अहिले व्यापार व्यवसाय ठप्प छ । जताततै कोठा, सटर र फ्ल्याट खाली देखिन्छन् । बैङ्कहरू पैसा थुप्रियो भन्छन् । अहिले बैङ्कमा कर्जा लिन जाने कोही छैन । बैङ्कहरूको कर्जा लगानी सबै घरजग्गा, गाडी र सेयरमा छ ।

अहिले ९९ प्रतिशत मानिसको घरजग्गा, गाडी र सेयर बैङ्क तथा वित्तीय संस्थाको नाममा छ । यता, ऋणीसँग पैसा छैन । उनीहरू बैङ्कको ऋण त तिर्न चाहन्छन् तर पैसा कसरी जुटाउने ? धितो पनि त बिक्री हुँदैन । घरजग्गा, गाडी र सेयर दलालीहरूले सर्वसाधारणलाई नराम्ररी डुबाए । पाँच हजार आनामा बिक्री नहुने खेतीयोग्य जमिन प्लटिङ गरेर आनाकै लाखदेखि करोडमा बेचे ।

भारतमा एक लाखमा पाइने गाडी यहाँ ल्याएर तिसौँ लाखमा बेचियो । बैङ्कले सय रुपैयाँ कित्तामा निष्कासन सेयर पनि एक हजारदेखि पाँच हजारसम्ममा बेचबिखन गरे । अहिले बैङ्कले धितो त लिलाम गरिरहेको छ । तर, किन्ने कोही छैन । अहिले बैङ्कहरूले धमाधम डिपोजिटको ब्याज घटाइरहेका छन् । यसको घुमाउरो अर्थ अब हामी पैसा मात्र राख्न सक्दैनौँ भन्ने हो ।

बैङ्कले जति कर्जा लगानी गर्न सक्यो, त्यति नै फाइदा हुने हो । तर, कर्जा लिने नै कोही नभएपछि डिपोजिटको ब्याज बैङ्कले कसरी दिइयोस् ? अहिले बैङ्क डुब्न लागेको बैङ्ककै अधिकारीहरूको भनाइबाट बुझिन्छ । यद्यपि, सर्वसाधारण जनताले अझै पनि यो बुझ्न सकेका छैनन् । उनीहरू अहिले पनि बैङ्कमा पैसा राखिरहेका छन् ।

अब बैङ्कले न बचतकर्तालाई ब्याज दिन सक्छ न त साँवा नै । किनकि बैङ्कको सम्पूर्ण लगानी डुबिसक्यो । बैङ्कले घरजग्गा, गाडी र सेयरमा गरेको लगानी बालुवामा पानी भएको छ । अहिले बजारमा सेयरको मूल्य प्रत्येक दिन घट्दो क्रममा छ । मालपोतमा घरजग्गा नामसारी ठप्प छ त यातायातमा पनि सवारीसाधन नामसारी तथा किनबेच शून्य छ ।

बजारमा व्यापारीहरू भन्छन्, ‘बहनी हुन्न, सटर खोल्नु मात्र हो ।’ निजी सङ्घसंस्था, प्राइभेट कम्पनी, होटेल, रेस्टुरेन्ट, पसल वा घरमा काम गर्नेहरूले वर्षौँदेखि तलब पाएका छैनन् । महँगी र बेरोजगारीका कारण अहिले गाउँ फर्किने र बिदेसिनेको लहर छ । बजारको हालको अवस्थाले नै घरजग्गा, गाडी र सेयरलाई लयमा फर्किन दशक लाग्ने देखिन्छ ।

तीन वर्षअघि सहकारीमा समस्या देखियो । सहकारीले बचतकर्ताको रकम फिर्ता नगरेको हल्ला चल्यो । तर, राष्ट्रिय सहकारी महासङ्घ सहित सहकारी विभाग वा सरकारले समेत सहकारीमा समस्या नदेखिएको दाबी गरे । देशभर ३५ हजारभन्दा बढी सहकारी छन् । तीमध्ये आधाभन्दा बढी भागिसकेका छन् त सञ्चालनमा रहेकाले पनि बचतकर्ताको रकम फिर्ता गर्न सकेका छैनन् ।

सहकारीकै कारण बचतकर्ताहरू आत्महत्या गर्नुपर्ने अवस्थामा पुगेका छन् । बचत फिर्ताको माग गर्दै आन्दोलन गर्दा कयौँ बचतकर्ता प्रहरीको लाठीचार्जबाट घाइते भए । अनशन बस्दा कतिपय बचतकर्ताको ज्यान नै जोखिममा परेको छ । सहकारीकै कारण धेरै बचतकर्ताको घरबार बिग्रियो । परिवार लथालिङ्ग हुन पुगेको छ । दिनरातको झगडाका कारण श्रीमान्-श्रीमतीबिच सम्बन्ध विच्छेद हुन पुग्यो त कतिपय बुढाबुढी आमाबुबा पनि घरबार विहीन ।

अहिले बैङ्कले एउटासँग पैसा लिन्छ अनि अर्कोलाई ब्याज दिन्छ । कर्मचारीलाई तलब दिन्छ । घरलाई भाडा तिर्छ त दैनिक खर्च पनि चलाउँछ । बैङ्कको आम्दानी छैन भनेर सबैले थाहा पाइसकेका छन् । यता, बैङ्ककै कर्मचारीहरूले बचतकर्ताको रकम हिनामिना गरेको घटना पनि बाहिरिएका छन् । यसले बैङ्कप्रति सर्वसाधारणको विश्वास घट्दै गएको छ ।

बैङ्कले एक करोड ऋण दिँदा दुई करोडको धितो राख्छ । त्यसमा पनि दश-बिस लाख त घुस नै खान्छन् बैङ्कका सञ्चालक तथा कर्मचारीहरू । सेवा शुल्क दुई प्रतिशत, ब्याज १८ प्रतिशत भनेर ४८ प्रतिशतसम्म असुल्छन् । अनि ऋणीले तीन किस्ता नतिर्ने बित्तिकै दुई करोडको धितो ८० लाखमै पचाउँछन् ।

बैङ्ककै कारण कतिपयले आत्महत्या गरे । आफ्नो परिवार समेत सिद्ध्याए । अहिले बैङ्कको यस्तो ठगी धन्दा थाहा पाएपछि पनि सर्वसाधारण बैङ्कमा ऋण लिन नगएका हुन् । बैङ्क सहकारीको हालतमा पुगिसक्यो । तर, जनतालाई भ्रममा राखिएको छ । हिजो सहकारीमा मानिसहरूले पैसा लगेर त राखे । यद्यपि, सहकारीको लगानी कहाँ छ ? भनेर सोधखोज गरेनन् ।

अहिले बैङ्कमा पनि मानिसहरूले पैसा त राखिरहेका छन् । तर, बैङ्कको लगानी कहाँ छ ? भनेर कुनै पनि बचतकर्ताले सोधखोज गरेका छन् । भोलि बैङ्क डुब्यो भने यिनीहरू पनि सहकारीकै बचतकर्ता जसरी सडकमा उत्रिन्छन् अनि आन्दोलन गर्छन् । त्यसैले, अब बचतकर्ताहरू पनि चलाख हुन जरुरी छ । आफूले बचत गरेको बैङ्कको लगानी कुन क्षेत्रमा छ भनेर जानकार हुनुपर्छ ।

बैङ्कले धितो राखेको जग्गा पनि सरकारी, गुठी जग्गा रहेको पाइएको छ । यसको ज्वलन्त उदाहरण बालुवाटार स्थित ललिता निवास र बाँसबारीस्थित छाला जुत्ता कारखानाको सरकारी जग्गा हो । यसमा बैङ्कको अर्बौँ लगानी छ । यो जग्गा सरकारले आफ्नो नाममा ल्याएसँगै बैङ्कको लगानी पनि स्वाहा भएको छ । 

यहाँ मात्र होइन, देशभरका जग्गामा बैङ्कको लगानी छ । तर, तीमध्ये कयौँ सरकारी, सार्वजनिक जग्गामा समेत बैङ्कले लगानी गरेको हुँदा बचतकर्ताको रकम नै जोखिममा परेको छ । बैङ्कले एउटै व्यक्तिलाई अर्बौँ कर्जा प्रवाह गरेको छ । दुर्गा प्रसाईँ, मीनबहादुर गुरुङजस्ता व्यक्तिलाई बैङ्कले अर्बौँ कर्जा प्रवाह गरेको छ ।

यिनीहरूले बैङ्कको साँबाब्याज तिरेका छैनन् । अनि ऋणीले पैसा नतिरेपछि बैङ्कमा बचत गरेका बचतकर्ताको पैसा डुब्दैन भनेर कसरी भन्ने ? अब बचतकर्ताहरू सतर्क हुनुपर्छ । बैङ्कका बचतकर्ताहरूले डुब्नुअघि नै सोचविचार गर्नुपर्छ । नत्र सहकारीका बचतकर्ताको जस्तो हालत हुनेछ ।