_1725945816.gif)
सविना बान्तवा
धरान : उमेरले ३२ वर्षमा प्रवेश गरेका धरान ८ का आशिष् राई पुर्णरुपमा असक्त छन् । उनको घाँटीको हड्डी भाचीएको छ । विगत १० वर्ष देखी ओछ्यान लागेका राईलाई कलेज पढ्ने बहिनीले बिहान जस्तो अवस्थामा छोडेर जान्छिन्, बहिनी घर फर्केर आउँदा उनी त्यस्तै अवस्थामा हुन्छन् । बहिनी कहिले आएर उठाउला भन्ने आसमा बाटो हेरीरहनुको विकल्प छैन उनीसँग ।
सपाङ्ग हुदा राईले पाखुरी चलाएर परिवारको जीविका चलाउँदै आएका थिए । १० वर्षअघि रुखबाट लडेपछि उनको घाँटीको हड्डी भाचियो । अनेक उपचार गर्दा पनि केही पार नलागेपछि अपाङ्ग भएर बाच्न बाध्य भएका राईलाई सरकारले प्रदान गर्ने गरेको अपाङ्गताको कार्ड प्राप्त गरेपछि जेनतेन त्यही भत्ताले बिहान बेलुकाको छाक टारिरहेका छन् ।
कुनै समय परदेशमा पैसा कमाएर असहायारुलाई सहयोग गर्ने गरेका राई अपाङ्ग भएपछि ओछ्यानको ओछ्यानमै भए पनि जिन्दगीमा केही गर्ने इच्छा भएको बताउँछन् । गीत गाएरै भए पनि पैसा कमाउने इच्छा उनको मन भित्र छ । स्थानीय सरकारले आफू जस्तो व्यत्तिहरुको समस्या बुझ्न नसकेकोमा उनको गुनासो छ । राई गुनासो गर्छन्, ‘विभिन्न व्यक्ति सङ्घ संस्थाको सहयोगमा हुने सक्दो उपचार गरेँ तर स्थानीय सरकारले अपाङ्ग भत्ताबाहेक केही सहयोग गर्न सकेन ।’
राई जस्तै धरान १७ का ३१ वर्षीय उमेश कटवालले ६ महिना अगाडी मोटरसाइकल दुर्घटनामा दाहीने खुट्टा गुमाए । उपचार त जसोतसो भयो तर कृत्रिम खुट्टा लगाउनको लागी धेरै समस्या भएको कटुवाल बताउँछन् । साथमा भएकी पाँच वर्षीय छोरीको भविष्यप्रति चिन्तित हुँदै भन्छन्, ‘कृत्रिम खुट्टा लगाएर भए पनि कृषि व्यवसाय गर्ने योजना छ । सहयोगको लागी वडा कार्यालय धाएँ, समस्या सुनाए । केही गर्न सक्छु सहयोग गर्नुहोस् भनेँ । तर वडाले अपाङ्गता कार्ड बाहेक केही दिन सकेन ।’
धरान–८ धनकुटे रोडस्थित अपाङ्ग पुर्नस्थापना तथा असहाय सेवा केन्द्र नेपालको सहयोगमा कटवालले अव चाडै कृत्रिम खुट्टा लगाएर पहिले जस्तै ठमठम हिँड्न सक्ने सपना देखेका छन् । स्थानीय सरकारप्रति कटवालको दुखेसो पनि छ । उनी भन्छन्, ‘हामी जस्ता अपाङ्ग भएका व्यत्तिहरुलाई स्थानीय सरकारले आश्वासन पनि दिन नसक्ने रहेछ । सहयोगको के अपेक्षा गर्नु ? अपाङ्गता भएको कार्ड मात्र वाकेर के गर्नु ? केही नलागे पछि विभिन्न सङ्घ संस्था धाउनु बाहेक अरू उपाय नै छैन ।’
धरानमा शारिरिकरुपले अपाङ्ग भएकाहरूलाई सहयोग गर्ने गैरसरकारी संस्थाहरू पुनर्स्थापना गृह धरान र अपाङ्ग पुर्नस्थापना तथा असहाय सेवा केन्द्र नेपाल छन् । ती संस्थाहरूले अपाङ्ग र असहायहरूलाई सहयोग गर्दै आइरहेको छ । पुनर्स्थापना गृह धरानमा ११ वर्ष देखी ७० वर्ष सम्मका २७ जना विभिन्न वर्गका अपाङ्गहरूले आश्रय लिई रहेका छन् । यस गृहका सञ्चालक भीम राई भन्छन्, ‘यस गृहमा आएका अपाङ्गता भएका व्यक्तिको रोगको पहिचान गरेर सुधार गर्न तिर लाग्छौं । अपाङ्गहरू पनि यही राज्यका नागरिक हुन् । उनीहरूको सम्पूर्ण देख भाल राज्यले बहन गर्नु पर्ने हो । तर सरकारले अपाङ्गताहरूको लागी भनेर बजेट नै छुट्याउदैन । भोलिको दिनमा राज्य सरकारमा सही व्यक्ति पुग्न सक्यो भने यो समस्यालाई समाधान गर्ने छ भन्ने आशा गर्नु बाहेक अरू विकल्प छैन ।’
एक महिनाको भत्तासहितको तालीमले छारो टार्ने काम नगर्न आग्रह गर्दै राईले सरकारले अपाङ्गहरूको वर्गको आधारमा क्षमता अभिवृद्धि गर्न सिप सिकाउनु पर्ने र सिपको सही सदुपयोग गरी स्वरोजगार बन्न लगानी गरी दिनु पर्नेमा जोड दिए ।
धरान उपमहानगरपालिकाकी महिला विकास अधिकृत प्रज्ञा देवी निरौला धरान उपमहानगरपालिका अन्तर्गत अपाङ्ग पुर्नस्थापना केन्द्र नै नभएको बताइन् । उनी भन्छिन्, ‘धरानमा अपाङ्ग पुर्नस्थापना केन्द्र सञ्चालन गर्न खोजिएको हो तर सानो बजेटले धान्न नसक्ने हुदा केही गर्न सकिएको छैन ।’ उनकाअनुसार पुर्नस्थापना केन्द्रको लागि भनेर हरेक वर्ष बजेट छुट्याईन्छ तर बजेट थोरै छुट्ट्याइने हुदा हरेक वर्ष नै त्यो बजेट फ्रिज हुँदै आएको छ ।
उपमहानगरले धेरै जसो जिम्मेवारी वडालाई नै दिएको छ । वडा वडामा भएका अपाङ्गहरूको समस्या र आवश्यकता हेर्न उपमहानगरले १० जना सहजकर्ता छुट्याएको छ । उनीहरू मार्फत नै उपमहानगरले समस्या र आवश्यत्तालाई बुझी विभिन्न कार्यक्रमहरू ल्याउने तालीम प्रदान गर्न स्वास्थ्य शिविरहरू सञ्चालन गर्ने गरेको निरौलाले बताइन् ।
उपमहानगर मार्फत अपाङ्गहरूको सहजीकरणको लागी भनेर जिम्मेवारी लिएकी मनीका श्रेष्ठ भन्छिन्, ‘अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको स्वास्थ्य उपचारको हकमा वडाले बीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा सिफारिस गर्छ र निःशुल्क उपचार गर्न सक्नेसम्मको स्वास्थ्य उपचार बिरामीले पाउँछन् । श्रेष्ठकाअनुसार उपमहानगरले स्वरोजगार बन्नकोलागी वडा स्तरीय तालीम प्रदान गर्दै आइरहेको छ ।
वडाले सौन्दर्य तालीम, मोबाइल बनाउने, सिलाई बुनाई, हाउस वायरिङ, प्लम्वीङ लगायतको तालीम प्रदान गरिसकेको छ भने हाल विवाहमा दुलहा दुलहीले लगाउने माला बनाउने तालीम चलिरहेको छ । अहिले वडा वडामा भएका अपाङ्गहरूको समूह बनाएर महिनावारी बचत गर्ने गरेको पनि श्रेष्ठले बताइन् ।
धरान– ८ स्थित अपाङ्ग पुर्नस्थापना तथा असहाय सेवा केन्द्र नेपालका अध्यक्ष सुनिल खड्का आफै पनि अपाङ्ग हुन् । उनी अध्यक्ष रहेको संस्थाले यसै असार महिनामा मात्र चार जनालाई कृत्रिम खुट्टा लगाउन काठमाडौँ पठाउँदै छ । खड्का भन्छन्, ‘हामीकहाँ आएका अपाङ्गता भएका व्यत्तिहरुलाई हाम्रो आफ्नै पहलमा सक्दो सहयोग गर्दै आइरहेका छौ । स्थानीय सरकारले यस विषयमा चासो दिएर बजेट छुट्याउन सकेको छैन ।’
हरेक वडाले अपाङ्गहरूको लागी भनेर बजेट छुट्याउने गर्छ तर त्यहाँसम्म पहुँच नहुँदा कतिपय अपाङ्गहरूले पाउनु पर्ने सुविधाबाट वञ्चित छन् । वडाले पैरवी गर्ने काम गर्छ तर संयुक्त अपाङ्ग (एउटा अपाङ्ग व्यक्तिमा धेरै शारीरिक समस्या) भएकालाई आर्थिक सहयोग गर्न सकेको छैन ।
खड्का भन्छन्, ‘वडाले अपाङ्गहरूको क्षमता वृद्धि र स्वरोजगार बन्नको लागी भनेर दिने गरेको तालीम पनि कोटामा आउने हुदा सीमितले मात्र सहभागिता जनाउन पाउँछन् ।’
सरकारले अपाङ्गता भएका व्यत्तिहरुलाई विभिन्न वर्गमा वर्गीकरण गरेको छ । सोही अनुरूप अपाङ्गता कार्ड पनि प्रदान गर्दै आइरहेको छ । धरान उपमहानगर भित्र विभिन्न वर्गका अपाङ्गता कार्ड प्राप्त गर्ने २ हजार ३ सय ६४ जना छन् । ती मध्ये पूर्ण अशक्त अपाङ्गता भएका (क वर्ग ) का १ हजार ९८, अति असक्त अपाङ्गता (ख वर्ग) का १ हजार ९६, मध्य अपाङ्गता (ग वर्ग) का १ सय १३ र साधारण अपाङ्गता (घ वर्ग ) का ५७ जना रहेका छन् ।
कानुनी व्यवस्था :
नेपाल सरकारले पूर्ण अशक्त अपाङ्गता भएका र अति अपाङ्गता भएका व्यत्तिहरुलाई जिल्ला तथा नगरपालिका मार्फत मासिक भत्ता दिने व्यवस्था गरेको छ ।
अपाङ्गता परिचयपत्र वितरण निर्देशिका अनुसार पूर्ण अशक्त अपाङ्गता भएका व्यक्तिलाई मासिक ३ हजार ९ सय ९० रुपैयाँ र अति अशक्त अपाङ्ग भएका व्यक्तिलाई २ हजार १ सय २८ रुपैयाँ प्रदान गर्ने प्रावधान रहेको छ ।
अपाङ्गता भएको व्यक्तिको अधिकार सम्बन्धी ऐन २०७४ को परिच्छेद नं ३ को ८ नं. मा भनिएको छ -‘अपाङ्गता भएका व्यक्तिलाई अपाङ्गताको आधारमा भेदभाव वा निजलाई व्यत्तिक स्वतन्त्रताबाट वञ्चित गरिने छैन ।’ यसै गरी ९ नं. को १ मा भनिएको छ, ‘अपाङ्गता भएको व्यक्तिलाई अन्य व्यक्ति सरह समान रूपमा आफ्नो परिवार वा संरक्षकसँग वा आफूले छनोट गरेको वासस्थानमा बस्ने अधिकार हुनेछ र निजलाई कुनै खास स्थानमा बस्नको लागी बस्न बाध्य पारिने छैन ।’ अपाङ्गता सम्बन्धी अधिकारको ऐन, कानुन र नियमावली स्पष्ट उल्लेख गरे पनि यस्ता ऐन कानुन कागजी खोस्टा बनेका छन् । अपाङ्ग भएकै आधारमा समाज र परिवारमा कैयौँ मानिसहरू शारीरिक र मानसिक शोषणमा परेका छन् । विभेदको सिकार भएका छन् । झन् महिला र नाबालिकाहरु यौन शोषणमा परेका छन् । बौद्धिक क्षमता भए पनि शारिरिकरुपले अपाङ्ग भएकाले सोचेजस्तो उनीहरू आर्थिकरुपले आत्मनिर्भर बन्न सकिरहेका छैनन् ।
विश्वमा चम्किएका अपाङ्गहरू:
शारीरिक, मानसिक र बौद्धिक अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूले अवसर पाएमा सपाङ्गले भन्दा राम्रो गर्न सक्छन् भन्ने उदाहरण विश्व प्रसिद्ध भौतिक वैज्ञानिक स्टिफन हकिङलाई लिन सकिन्छ । यो शताब्दीकै सबै भन्दा बुद्धिमान वैज्ञानिक हुन् । ब्रमाण्डाको उत्पत्ति, खगोलीय व्लाक होलका सिद्धान्त तयार गरे उनले । समयको इतिहास का लेखक समेत रहेका हकिङ बोल्न, चल्न सक्दैन थिए । अर्का वैज्ञानिक अल्वर्ट आइन्स्टिन मानसिक रूपमै कमजोर भएकैले प्राथमिक शिक्षा नै पुरा गर्न पाएनन् । देख्न र सुन्न नसक्ने हेलेन केलरलाई दुनियाँको विलक्षण प्रतिभाशाली महिलाको रूपमा गणना गरिन्छ । हलिवुडका ख्यातिप्राप्त महँगा अभिनेता टम क्रुजको फिल्म धेरैले हेरेका छन् । तर उनी सानैदेखि डाइसेलेक्सिया भन्ने रोगबाट पीडित थिए । जुन रोगका कारण उनलाई कुनै पनि कुरा सिक्न मुस्किल हुन्थ्यो । तर उनले हार मानेनन् । अमेरिकाका लोकप्रिय पूर्व राष्ट्रपति दुर्घटनामा परी अपाङ्ग भएपछि हिँड्न नसक्ने अवस्थामा हुँदाहुँदै पनि अमेरिका हाँके ।
समाज, परिवार र राज्यले शारीरिक र मानिसिक रूपमा अपाङ्ग भएकाहरूलाई साथ दिएमा उनीहरूले पनि समाज र देशलाई आफ्नो योग्यता, दक्षता प्रदर्शन गर्न सक्छन् भन्ने उदाहरण यी माथिका केही नामहरूले पुस्टी गरेको छ । यसर्थ स्थानीय सरकार, प्रदेश सरकार र सङ्घीय सरकारले अपाङ्गता भएकाले थोरै मासिक भत्ता र अपाङ्गताको परिचय पत्र मात्र नदिएर समाजमा योगदान दिन सक्ने सबल सक्षम बनाउने तर्फ ध्यान दिन जरुरी छ ।
