• हेमन्त लिम्बु
धरानको राजनीतिमा स्थानीय चुनाव पछि एउटा नामले चर्चा पाउँदै आएको छः हर्क साम्पाङ । न कुनै स्थापित राजनीतिक दलका, न राजनीतिक प्रशिक्षण, न त परम्परागत नेतृत्व शैली । तैपनि उनी जनताबाट प्रत्यक्ष निर्वाचित नगर प्रमुख बन्न सफल भए ।
चुनाव अघि खानेपानी समस्याको बारेमा ‘फेसबुक लाइभ’, कर्मचारीहरूलाई फोन गर्दै हप्काएको लाइभ भिडियो, टेम्पुमा डुल्दै माइक बोकेर चोक चोकमा देखिने, सामाजिक सञ्जालमा तिखा र भावनात्मक अभिव्यक्ति दिने, भिड तान्ने शैली र फेसबुक टिकटकबाट मानिससँग जोडिने शैलीले उनलाई लोकप्रिय बनायो ।
तर अहिले प्रश्न उठ्छ : के यो लोकप्रियता मात्रै हो वा यो एउटा नयाँ ढङ्गको पपुलिज्मको उदय हो ? यो बुझ्नलाई हामीले पपुलिजम के हो भनेर बुझ्न आवश्यक छ ।
पपुलिज्म भनेको जनताको नाम लिएर जनताको प्रतिनिधित्व गर्ने दाबी हो । तर संस्थागत संरचनाहरू (संविधान, कानुन, मिडिया, प्रतिपक्ष आदि) लाई ‘भ्रष्ट’ वा अवरोध मान्ने प्रवृत्ति हो । पपुलिस्ट नेताहरू आफूलाई ‘जनताको एक मात्र प्रतिनिधि’का रूपमा चित्रित गर्छन् । भावनात्मक नारा र जनभावनालाई उचाल्दै समर्थन बटुल्छन् । उनीहरूको राजनीति भावनामा आधारित हुन्छ, तर्कमा होइन ।
साम्पाङमा पपुलिस्ट नेतृत्वका लक्षणहरू
हर्क साम्पाङ पपुलिज्मको एक उदाहरण हुन । आफूलाई ‘म सानो सेवक हुँ’ भन्ने तर ‘म बिना धरान चल्दैन’,  ‘यो देशले हर्कवादबाट मात्र निकास पाउँछ’, ‘मलाई सुझाव दिने तेरो हैसियत के हो ?’ जस्ता वाक्य बोल्नु सबै आत्ममुग्धताको लक्षण हो । हर्क साम्पाङका गतिविधिहरूमा यस्ता लक्षणहरू प्रशस्तै भेटिन्छन् ।
भगवान् शिव कालकुट विष पिएर त्यति लट्ठ भएनन् होला, जति उनी ‘संस्थागत प्रणाली’को ठाउँमा ‘व्यक्तिको महिमामण्डन’ अर्थात् हर्कवादको आत्मप्रचारमा लट्ठ छन् ।
हिजो आफू अभियन्ता हुँदा आफूले उठाएको मुद्दाहरू जनताको लागि हो भन्ने उनी आज धरानको समस्याको विविध विषयमा अन्य प्रतिनिधि वा समूहले ध्यानाकर्षण गराउँदा मात्र पनि उनी आफ्नो नेतृत्वलाई कमजोर देखाउन, आफूलाई असक्षम देखाउन प्रपञ्च गरेको हीनताबोधग्रस्त देखिन्छन् ।
धेरै समर्थकहरू संस्थागत संरचना होइन, उनको व्यक्तित्व र भक्तिभावमा विश्वास गर्छन् । उनको नेतृत्वमा विधि, पद्धति प्रणाली ओझेलमा परेको छ । धरान भनेकै हर्क र हर्क भनेकै धरान हो र भन्ने भाष्य निर्माण गर्ने प्रयासमा छन् । संविधान, कानुन, लोकतान्त्रिक प्रक्रियाभन्दा ‘हर्क’ भन्ने व्यक्ति नै सबैथोक हो भन्ने प्रचार गराई रहेका छन् ।
उनका केही व्यक्ति प्रचारमुखी गतिविधिहरू: शनिवारे श्रमदान, लागू औषध विरुद्धको माइकिङ, फोहोर टिप्ने लाइभ भिडियो, बेसारको प्रचार नियमित चलेका छन् । तर यस्ता कामको दीर्घकालीन प्रभाव कत्तिको दिगो छ ? त्यसको मूल्याङ्कन उनले गरेका छन् छैनन् थाह छैन । यसलाई जनताले कसरी हेरेका छन् भन्ने कुरा समयले देखाउने छ ।
धरानको विकासका ठोस मुद्दा ओझेलमा
पार्क र मूर्तिमा लगानी गरेर ‘धरान परिवर्तन’को नारा दिइदा फोहोर व्यवस्थापन, सप्तकोशी खानेपानी आपूर्ति, कोसी कोरिडोरको विस्तार, सुरुङ मार्ग, शैक्षिक सुधार, स्वास्थ्य, स्वरोजगार, कर सुधार, डिजिटल धरान जस्ता नीतिगत र संरचनात्मक मुद्दाहरू भने थन्क्याइएको छ ।
‘श्रमदान नै विकासको अन्तिम सत्य हो’ भन्ने विचार भ्रामक हो । विकास केवल श्रमदानबाट सम्भव छैन । विकासको लागि नीति, योजना, दीर्घकालीन सोच, सामूहिक छलफल र नेतृत्व, पारदर्शिता र संस्थागत संयन्त्र आवश्यक पर्छ ।
कानुन नमान्नु लोकतन्त्रमा खतरा
‘नेपालको कानुन मान्दिन यस्तो नाथे कानुन हो, कानुन त मेरो नेतृत्वमा बनाउँछु’ भन्ने अभिव्यक्ति लोकतन्त्रको मर्ममाथि सीधा प्रहार हो । संविधानको आधारभूत संरचना र संस्थाको महत्त्व नबुझी यसरी व्यक्तिवादी बयान दिने प्रवृत्तिले उनी तानासाह बन्न सक्छ ।
उनका समर्थकहरू आलोचनालाई सहन सक्दैनन् । आलोचना गर्नेहरू शत्रु ठान्ने मनोवृत्ति मौलाउँदै गएको छ । यो प्रवृत्ति लोकतन्त्र होइन, भक्तिवाद हो । हर्कवादले संस्था होइन, व्यक्ति केन्द्रित शासनलाई स्थापित गर्न खोज्दैछ ।
हर्क समर्थकलाई लोकतन्त्रको परिभाषा सिकाउनुपर्ने अवस्था आएको छ । किनभने लोकतन्त्रको सुन्दरता भनेकै प्रतिपक्षको उपस्थिति, स्वस्थ आलोचना र बहस हो, अन्धभक्ति होइन ।
हर्कको उदयमा दोषी को ?
हर्क साम्पाङको उदय आकस्मिक होइन । जनताले राजनीतिक दलप्रति वितृष्णा अनुभव गर्दा हर्क जस्ता पात्रहरू बेला बेला उदाउँछन् । स्थानीय नेतृत्वदायी दलहरूको अकर्मण्यता, भ्रष्टाचार, र संवेदनशीलताको अभाव नै पपुलिज्मलाई मलजल गर्ने तत्त्व हुन्। । त्यसैले यो नेतृत्वको नैतिक जिम्मेवारी तिनै दलहरूलाई जान्छ ।
स्वास्थ्यमा असर गर्ने भए पनि ‘चटपटे शैली’का उनका अभिव्यक्तिहरू रोचक मानिन्छ । किनभने उनी उपेक्षित जनतासँग नजिक भएको देखाउन सक्ने झर्रो भाषा बोल्छन् ।
नेपालमा राजनीतिक दलप्रतिको वितृष्णा, चलचित्र वा कथामा ‘हिरो’ खोज्ने दर्शकको मनोवृत्ति जस्तै तथ्य र तथ्याङ्कमा नभई आत्मप्रचारमा आधारित उनको निर्णय लिने प्रवृत्तिले उनलाई चर्चामा ल्याउने गरेको छ ।
यस्तो लाग्छ उनको कुनै पनि कुरा, निर्णय युट्युबकै लागि मात्र हो । यसले के स्पष्ट गर्छ भने धरान, जसलाई बुद्धिजीवीहरूको सहर मानिन्थ्यो, अहिले त्यो सहरका नागरिकहरू तर्क, खोज, अध्ययनको चेतनाशुन्य बनेका छन् ।