जहाँ भगवान विष्णुले श्राद्ध गरेर आफ्नो पाउँको निसान छोडे

धरान: प्रकृति र सँस्कृतिले भरिपुर्ण देश हो नेपाल । हाम्रो तिनै प्रकृति र सँस्कृतिबाट विदेशी पर्यटकहरुलाई आकर्षित भएर घुम्न आइरहेका छन् । सरकारले पनि पर्यटनको प्रर्वद्धन र विकासको माध्यमबाट अर्थतन्त्र वलियो बनाउने उद्देश्य राखेको छ ।

सँस्कृति र पर्यटनको चर्चा गर्दा प्रदेश नं १ को प्रमुख सहर धरान धार्मिक पर्यटनको प्रचुर सम्भावना भएको ठाउँ हो । तर, धरानले आफ्नो पर्यटकीय प्रोडक्ट बनाएर बिक्री गर्न सकिरहेको छैन । यहाँको पर्यटकीय गन्तव्यलाई ब्राण्डिङ गर्न सकिरहेको छैन । सहरभित्रकै विजयपुरमा अवस्थित धार्मिक गन्तव्यहरु पिण्डेश्वर, दन्तकाली, बुढासुब्बा र पाँचकन्या चर्चामा छन्, तर धरानभित्रकै गाउँमा रहेको अर्को पौराणिक महत्व बोकेको विष्णुपादुका मन्दिर भने सधै ओझेलमा छ ।

विष्णुपादुका मन्दिरलाई धरानले ब्राण्डिङ गर्न सक्यो भने विश्वभरिबाट हिन्दु धर्ममा आस्था राख्ने आन्तरिक एवं बाह्य पर्यटकहरु भित्र्याउन सक्छ । विष्णुपादुका भगवान विष्णुले पितृहरुको उद्दार गर्न श्राद्ध गरेको पवित्र ठाउँ हो । श्राद्ध गर्ने चलन संसारमा यही भुमीबाट भएको मानिन्छ । स्कन्द पुराणको हिमवत खण्डमा यसबारेमा वर्णन गरिएको शास्त्रका अध्येताहरुको भनाई छ । हिन्दु धर्मावलम्बीहरुको लागि यति पवित्र र पौराणिक महत्वको ठाउँ भएर पनि यहाँ पौषे औशीमा मात्र श्राद्ध गर्नेहरुको भिड लाग्छ । पौषे औशीमा मात्र श्राद्ध गर्न हुने भन्ने मान्यताले यस्तो भएको हो । अरु बेला नगन्य तीर्थयात्रीहरु आउछन् ।

पर्यटन अभियन्ता एवं शास्त्रबारे जानकार वासुदेव वराल विष्णुपादुकाको महत्वलाई फैलाउन नसक्दा समस्या भएको बताउँछन् । ‘यो ठाउँको महत्वलाई वृहतरुपमा फैलाउन सकेका छैनौ, मन्दिरको ब्राण्डिङ गर्न सकेका छैनौ,’वराल भन्छन्,‘भगवान विष्णुले यहाँ श्राद्ध गरेर संसारमा श्राद्धको चलन चलेको हो । पौषे औशीमा मात्र होइन, बर्षैभरि यहाँ आएर तीर्थ श्राद्ध गर्दा हुन्छ ।’ उनका अनुसार भारतको गया र बद्रीनाथमा पनि श्राद्ध गर्ने चलन छ । त्यहाँ भने बर्षैभरि श्राद्ध हुन्छ । ब्राण्डिङ भयो भने पुर्वाधार नै नचाहिने वरालको तर्क छ । उनी भन्छन्,‘पाथीभारा, मुक्तिनाथमा सडक पुर्वाधार छैन, तर पनि मानिसहरु पुग्छन् । किनभने, ती ठाउँको ब्राण्डिङ छ । अब हामीले धरानमा भएका महत्वपुर्ण स्थल, मन्दिरहरुको महत्वको ब्राण्डिङ गर्नुपर्छ ।’

धरान बजारबाट नजिकै

विष्णुपादुका मन्दिर धरान उपमहानगरपालिका भित्रै पर्छ । साविक विष्णुपादुका गाविस अहिले उपमहानगरपालिका भएको छ । सिंगो गाविस अहिले धरानको वडा नं २० मा परिणत भएको छ । गाउँ उपमहानगर भइसके पनि खासै परिवर्तन भने हुन सकेको छैन । गाविस हुदा विष्णुपादुका गाउँ नै थियो, अहिले उपमहानगर भइसक्दा पनि अवस्था करिब उस्तै छ ।
विष्णुपादुका मन्दिर धरान बजारबाट भञ्ज्याङ हुदै मोटरसाइकल, टेम्पो वा चारपांग्रे गाडीमा पुग्न सकिन्छ । करिब १२ किलोमिटर दुरीमा कोकाह खोलाको किनारमा छ यो मन्दिर । त्यहाँसम्म पुग्न बाटो छ, तर धलाम्य । यसको स्तरोन्नतिको प्रयास भइरहेको वडाअध्यक्ष मणिराम राईले बताए । ‘बाटोको स्तरोन्नति गर्नुपर्नेछ, पक्की बनाउन सकियो भने धेरै लाभ पुग्ने थियो,’अध्यक्ष राईले भने ।

विष्णुपादुकामा पर्यटन विकासका महत्वपुुर्ण कामहरु भइरहेको छ । भञ्ज्याङ नजिकै भूपू ब्रिटिश लाहुरेहरुले करोडौं लगानीमा गोर्खा स्मृति पार्क बनाइरहेका छन् । उपमहानगरअन्र्तगत पर्यटन समितिले ठुलो खैरेमा रक क्लाम्बिङको अध्ययन गरेको छ । कोकाह जलाशयको पनि अध्ययन गरिएको छ । केवलकार सञ्चालनको पनि अवधारणा तयार हुदैछ । चिण्डे डाँडा नजिक भ्यु टावर बनाउने योजना छ । केही दिनअघि मात्र मानेडाँडामा कोकाह कृषि सामुदायिक होम स्टे पनि शुरु भएको छ ।

मन्दिरलाई भव्यता दिन आवश्यक

ब्राण्डिङसँगै विष्णुपादुका मन्दिरको भौतिक संरचनालाई भव्यता दिन पनि आवश्यक छ । यो ठाउँको जुन महत्व छ, त्यसअनुसारको मन्दिरको संरचना छैन । त्यसैले भव्यताको कल्पना गरेर पुग्ने तीर्थयात्रीहरु मन्दिरको स्वरुप देखेर निराश हुनसक्छन् ।

पर्यटन अभियन्ता वराल विष्णुपादुका मन्दिरको संरचना भएको जस्तो मन्दिरहरु धरानको चोक र कतिको घरमा नै पनि बनाइएको छ । त्यसैले विष्णुपादुकाको महिमा नदेखिएको हुनसक्ने उनको अनुमान छ । ‘विष्णुपादुका मन्दिरलाई वैभवशाली बनाउन आवश्यक छ, वृहत स्वरुप दिनुपर्छ । यस्तो संरचना त धरानको घरघरमा पनि बनेको छ, त्यसैले यसको महिमा नदेखिएको हुनसक्छ,’उनी भन्छन्,‘मानिसलाई ठुलो भएको राम्रो र महत्वपुर्ण हो भन्ने छाप छ, यो मन्दिरलाई पनि त्यस्तै बनाउनुपर्ने देखिन्छ ।’

केही दिनअघि कोकाह कृषि सामुदायिक होम स्टेको उद्घाटन समारोहमा कार्यवाहक प्रमुख मञ्जु भण्डारी सुवेदीले विष्णुपादुका मन्दिरलाई भव्यता दिने बताएकी थिइन् । विष्णुपादुका धार्मिक महत्वको ठाउँ भएकोले विष्णुको १० अवतार भएको मुर्ति राखेर आकर्षण थप्ने उनको भनाई थियो ।

यस्तो छ, विष्णुपादुकाको महिमा

दानव हिरष्यक्षले वेद र पृथ्वीको अपहरण गरेर समुन्द्री मुनि लुकाए पछि भगवान विष्णुले वराह अवतार लिएर युद्ध गरी हिरष्यक्षको बध गर्नुभयो । बराह अवतार भएकोले भगवान विष्णुले आफु विष्णु हुँ भन्ने नै बिर्सिनुभयो । उहाँ संसारमा विध्वंस मच्चाउदै हिड्नुहुन्थ्यो । जब यहाँ कौशिकी र कोकाह नदीको संगम भएको ठाउँमा आउनुभयो, र तब पानी छोएपछि उहाँको चेत खुल्यो । म त विष्णु पो हुँ भन्ने भयो । लामो समय युद्ध भएकोले उहाँले आफैलाई बिर्सिसक्नु भएको रहेछ । त्यसपछि बराह चोला त्यही राख्नुभयो, जहाँ अहिले बराहक्षेत्र मन्दिर छ ।

त्यसपछि सबै देवीदेवता आएर प्रार्थना गरे, सबै जना खुशी थिएँ तर पितृहरुको अनुहार निनाउँरो थियो, दुःखी थियो । भगवान विष्णुले सोध्नुभयो,‘सबै जना खुशी छन्, पृथ्वीको उद्दार भयो, वेदको उद्दार भयो तर तपाईहरु किन अध्याँरो अनुहार लगाउनु भएको ? किन असन्तुष्टी हो ?’ पितृहरुले भने कि तपाईले सबैको उद्दार गरिदिनुभयो, तर हाम्रो चै उद्दार कस्ले गरिदिन्छ ? त्यसपछि भगवान विष्णुले के गर्दा तपाईहरुको उद्दार हुन्छ भनेर सोध्नु भयो । पितृहरुले अहिलेसम्म हाम्रो श्राद्ध भएको छैन, श्राद्ध भएपनि मात्र हाम्रो उद्दार हुन्छ भनेर भनिसकेपछि विष्णुले के गरिदिनुपर्यो त भनेर सोध्दा पितृहरुले लक्ष्मीसहित कोकाहको मुलमा गएर श्राद्ध गरिदिनु पर्यो भने । त्यसैले श्राद्ध गर्दा श्रीमान्, श्रीमति नै चाहिन्छ ।

पितृहरुले त्यति भनिसकेपछि भगवान विष्णु यहाँ आउनुभयो र श्राद्ध गर्नुभयो । श्राद्ध गरिसकेपछि पनि पितृहरु खुशी भएनन् । फेरी के भयो तपाईहरुलाई ? किन खुशी हुनु भएन भनेर विष्णुले सोध्नुभयो । पितृहरुले हाम्रो त उद्दार भयो तर हामी पछाडि आउने पुस्ताहरुको चै उद्दार कसरी हुन्छ ? उनीहरुको पनि त उद्दार हुनु पर्यो नि प्रभु भनेपछि भगवान विष्णुले त्यसो भए यहाँ मेरो पाउँको निसाना छोडिदिन्छु,र अब आउने मानिसहरुले यहाँ आएर श्राद्ध गरुन् । त्यो श्राद्ध गरेको पिण्ड यहाँ चढाएर कोकाहमा जस्ले विर्सजन गर्छ, उनीहरुको पितृहरुलाई मुक्ति मिल्नेछ भनेर आर्शिवाद दिनुभयो, त्यसपछि यहाँ संसारमा श्रद्धाको चलन शुरुवात भएको स्कन्द पुराणको हिमवत खण्डमा उल्लेख छ । त्यसैले यो पवित्र भुमी हो ।