नेपाल स्वास्थ्य तथा जनसांख्यिक सर्वेक्षणको पछिल्लो तथ्यांकअनुसार शिक्षित वर्गले परिवार नियोजनका साधन कम प्रयोग गर्न थालेका छन् । सर्वेक्षणअनुसार नेपालमा १५ देखि ४९ वर्षका विवाहित महिलामध्ये ५३ प्रतिशतले मात्र परिवार नियोजनको कुनै न कुनै विधि प्रयोग गरेको पाइएको छ । जसमध्ये ४३ प्रतिशतले आधुनिक साधन र १० प्रतिशतले परम्परागत विधि (वीर्य बाहिर झार्ने) प्रयोग गरिरहेका छन् ।

नेपाली समाजमा शिक्षित दम्पतीमा नै परिवार नियोजनका साधनको प्रयोगबारे भ्रम रहेको पाइन्छ । अधिकांशमा गर्भ रोक्छ कि रोक्दैन, यौन प्रसारित संक्रमण रोक्छ वा रोक्दैन अथवा साइड इफेक्ट हुन्छ कि भन्ने डर रहेको देखिन्छ । परिवार नियोजनका साधन वा विधिका आ-आफ्नै फाइदा–बेफाइदा छन् । त्यसैले स्वास्थ्यकर्मीसँग परामर्श गरेर आफूलाई उपयुक्त हुने विधि प्रयोगमा ल्याउन सकिन्छ ।

कन्डम

कन्डम परिवार नियोजनको विश्वसनीय अस्थायी साधन हो । जसलाई प्रत्येकपटक यौनसम्बन्ध राख्दा प्रयोग गरिन्छ । प्रायः यो साधन पुरुषले प्रयोग गर्छन्, तर हिजोआज बजारमा महिला कन्डम पनि उपलब्ध हुन्छन् । कन्डमको प्रयोगले गर्भ रोक्छ र यौनरोगको संक्रमणबाट पनि बचाँउछ ।

गर्भनिरोधक चक्की

सामान्यतया निलोकन ह्वाइट चक्की धेरै प्रयोगमा आउने गर्ध्निरोधक चक्की हो, यसमा एस्ट्रोजोन र प्रोजेस्टोन गरी दुईवटा हर्मोन हुन्छन् । महिनावारी भएको दोस्रो दिनदेखि पाँचौँ दिनभित्र प्रयोग सुरु गरेर २१ दिनसम्म नियमित लिनुपर्छ । ६ महिनाभन्दा कम उमेरका बच्चालाई दूध चुसाइरहेका आमाले यो चक्की प्रयोग गर्नुहुँदैन । हार्मोनल चक्कीको नियमित प्रयोगले दूध सुकाउँछ । त्यसैले, यस्ता महिलाले प्रोजेस्ट्रोन हर्मोन मात्र भएको गर्भनिरोधक प्रयोग गर्नुपर्छ ।

इम्प्लान्ट

इम्प्लान्ट पनि हर्मोनल गर्भ्निरोधक हो । यसमा प्रोजेस्ट्ररोन हर्मोन प्रयोग गरिएको हुन्छ । विशेष तालिमप्राप्त स्वास्थ्यकर्मीको सहायताबाट यसलाई पाखुरामा राखिन्छ । यसको अवधि पाँच वर्षको हुन्छ  । तर, चाहेको समयमा निकाल्न सकिन्छ । इम्प्लान्टले लामो समयसम्म गर्भ रहनबाट रोक्छ । इम्प्लान्टको प्रयोग गर्दा दिनहुँ चक्की खाइरहनुपर्ने झन्झट हुँदैन ।

आइयुडीलाई कपर टी पनि भनिन्छ । लामो समयसम्म गर्भाधान गर्न नचाहनेका लागि यो उपयुक्त अस्थायी साधन हो । यसको अवधि ५ देखि १२ वर्षसम्म हुन्छ ।

संगिनी सुई

संगिनी सुईको अवधि तीन महिना हुने भएकाले यसलाई तीनमहिने सुई पनि भनिन्छ । तर, तीन महिना पुगेको करिब दुई हप्तासम्म पनि गर्भ रहने सम्भावना हुँदैन । कतिपयमा तीनमहिने सुईको प्रयोगले महिनावारीमा रगत कम पर्ने वा महिनावारी नै बन्द हुने हुन्छ । हर्मोनका कारण हुने परिवर्तनले यस्तो हुने हुँदा महिनावारी बन्द भए पनि स्वास्थ्यमा कुनै प्रतिकूल असर हुँदैन । तर, कतिपय अवस्थामा सुईले काम नगरेर गर्भ रहने सम्भावना हुन सक्छ, तसर्थ महिनावारी रोकिएमा स्वास्थ्य परीक्षण गराउनु आवश्यक हुन्छ ।

आइयुडी

आइयुडीलाई कपर टी पनि भनिन्छ । लामो समयसम्म गर्भाधान गर्न नचाहनेका लागि यो उपयुक्त अस्थायी साधन हो । यसको अवधि ५ देखि १२ वर्षसम्म हुन्छ । महिनावारी भएको एक हप्ताभित्र महिलाको पाठेघरमा कपर टी राखिन्छ । यो अंग्रजी अक्षर ‘टी’ आकारको हुन्छ । तीनवटा टुप्पोमा तामाको मसिनो तारले बेरिएको हुन्छ । यसको तल्लो टुप्पोमा सेतो मसिनो धागो हुन्छ, जुन पाठेघरको बाहिरसम्मै आएको हुन्छ । प्रत्येकपटक महिनावारी हुँदा उक्त धागो योनीमा भए÷नभएको जाँच गर्नुपर्ने हुन्छ । यदि नभएमा चिकित्सकको सल्लाह लिनुपर्छ । पाठेघरभित्रै राखिने हुँदा पेट दुख्ने, महिनावारीको समयमा रगत धेरै बग्ने र कपर टी निकालेको करिब १ महिनासम्म गर्भ नरहने हुन्छ ।

प्राकृतिक विधि

नियमित स्तनपानले पनि गर्भ रहनबाट रोक्न सक्छ । पहिलो ६ महिनासम्म शिशुले नियमित पूर्ण रूपमा स्तनपान गरिरहेको छ भने गर्भ रहने सम्भावना कम हुन्छ । तर, बच्चाले अन्य खानेकुरा नखाई दूध मात्रै खाइरहेको हुनुपर्छ । यसलाई गर्भ निरोधकको प्राकृतिक विधि मानिन्छ । अधिकांशले प्रयोगमा ल्याउने अर्को विधि क्यालेन्डर मेथड हो । गर्भ रहने सम्भावना कम भएको दिनमा गरिने यौन सम्बन्धबाट पनि गर्भाधानको सम्भावना कम हुन्छ । अर्थात्, नियमित एउटै समयमा महिनावारी हुनेले पहिलो नौ दिन र पछाडिको सात दिन यौन सम्बन्ध राख्दा पनि गर्भ रहने सम्भावना न्यून हुन्छ ।

-प्रा.डा. गेहनाथ बराल, प्रसूति तथा स्त्रीरोग विशेषज्ञ, परोपकार प्रसूतिगृह