• मनोहर शाक्य
नेपाली पात्रोमा आज देखी गुँला धर्म प्रारम्भ भएको उल्लेख छ । नेपाल सम्वतको गुँलाथ्य पारूँ देखि ञँलागा पारुसम्म, प्रत्येक वर्ष श्रावण शुक्ल प्रतिपदा तिथिदेखि भाद्र शुक्ल प्रतिपदासम्म बौद्धमार्र्गी नेवार समुदायले गुँला पर्व मनाउने गर्दछन् । यो महिना दिनलाई धर्म अर्थात् पुण्य सञ्चय गर्ने अवसरका रूपमा लिइन्छ । 
यस पर्वमा हीनयान, महायान र बज्रयान तीनै समुदायका बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले भगवान् बुद्धप्रति भक्तिभाव प्रकट गर्न बौद्ध स्तूप, चैत्य र गुम्बाको परिक्रमा गरी बुद्ध भगवानको ध्यान गर्ने परम्परा चलिआएको पाइन्छ । 
बौद्ध धर्म तथा संस्कृतिविद्हरूका अनुसार स्वयम्भू महाचैत्यको निर्माणअघि नै चैत्यमा परिक्रमा तथा सेवा गर्ने चलन थियो । कालान्तरमा त्यसलाई ‘गुँला धम्म’ भन्न थालियो । भाषा वंशावली अनुसार राजा विक्रमदेवले बौद्ध अनुयायीका लागि श्रावण शुक्ल प्रतिपदादेखि एक महिनासम्म गुँला धम्मको परम्परा बसाए । नेपाल भाषामा “गुँ” को अर्थ नौ र “ला” को अर्थ महिना हुन्छ । नेपाल संवत् प्रारम्भ भएको नौ महिना पूरा भएपछि यो पर्व मनाइने हुँदा यस महिनाका पक्षहरूलाई गुँलाथ्व र गुँलागा भन्ने गरिन्छ ।
स्वयम्भू पुराण अनुसार प्राचीन समयमा काठमाडौँ उपत्यका एउटा ठुलो दह थियो । कुनै बेला विपस्वी बुद्ध आई उक्त दहमा कमलको फूल रोपेर गएका थिए । त्यो कमल फुलेपछि त्यसमाथि धर्म धातु ज्योतिका रूपमा स्वयम्भूनाथ प्रादुर्भाव हुनुभयो । 
यसरी उत्पत्ति भएका ज्योति स्वरूप स्वयम्भूनाथको दर्शन गर्न महाचीनबाट महामञ्जुश्री आएका थिए । उनले चोभारमा आई आफ्ना दुई पत्नी वरदा र मोक्षदालाई चोभारको दायाँ र बायाँ तिरका पहाडमा बसाए र खड्गले चोभारको डाँडालाई प्रहार गरेर दह खोली पानी बाहिर निकाले। पानी निख्रिएपछि उनले मञ्जु पत्तन नामको सहर स्थापना गरे ।
सहर स्थापना भएपछि ज्योति रूप स्वयम्भू उत्पत्ति भएको डाँडामा नियमित सेवा हुन थाल्यो । यसलाई चैत्य सेवा भनियो । कालान्तरमा ज्योति स्वरूप स्वयम्भू विराजमान भएका स्थानमा महायान तर्फका धर्मगुरु शान्तिकराचार्यले स्वयम्भू महाचैत्य निर्माण गरेपछि चैत्य सेवालाई ‘गुँला धम्म’ भनिएको किंवदन्ती वर्तमान समयमा पनि जीवन्त रहेको पाइन्छ ।
गुँला पर्वमा भक्तजनहरू बिहान सबेरै स्नान गरी पवित्र भएर परम्परागत बाजा बजाउँदै स्तोत्र पाठ गरी स्तूप, चैत्य र गुम्बाको परिक्रमा गर्दछन् । काठमाडौँका भक्तजनले विशेष गरी स्वयम्भू महाचैत्यको दर्शन गरी परिक्रमा गर्ने गर्दछन् भने स्वयम्भू जान सम्भव नहुनेहरूले पनि नजिकको चैत्य, गुम्बा, स्तूप आदिमा गई पुण्य आर्जन गर्दछन् । 
यस अवसरमा स्वयम्भूनाथमा एक महिनासम्म मेला लाग्ने गर्दछ । भक्तजनले स्वयम्भू महाचैत्यको दर्शन तथा परिक्रमा गरेपछि शोभा भगवती नजिक अवस्थित विजयश्वरीको दर्शन गरी केलटोल स्थित सेतो मत्स्येन्द्रनाथको पनि दर्शन-पूजा गर्ने परम्परा रहेको छ । 
काठमाडौँ बाहिर रहेका नेवार समुदायले पनि आफ्नो आस्था र श्रद्धा सहित गुँला पर्वलाई स्थानीय रूपमा रहेका स्तूप, चैत्य, गुम्बा तथा शक्तिपिठ्हरुको मौलिक बाजागाजाको साथ परिक्रमा गर्दै आएको पाइन्छ ।
यस पर्वमा एक वर्षभित्र दिवङ्गत भएका आफन्तको सुखावति भुवन (अमिताभ बुद्धको पवित्र भूमि) मा बास होस भन्ने कामना गर्दै परिवारजनले एक महिनासम्म बौद्ध विहार तथा चैत्यको परिक्रमा गरी प्रार्थना गर्नुका साथै दुःखीहरूलाई दान दक्षिणा दिएर सेवा गर्ने चलन छ । 
विभिन्न चैत्य, विहार तथा मठहरूमा दीप प्रज्वलनका साथै ध्यान, साधना, नामसंगीत, परित्राण पाठ, प्रवचन र धम्मको उपदेशजस्ता आध्यात्मिक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिन्छन् । यस पर्वमा परम्परागत नौं बाजा धा: बाजा, राँगाको सिङबाट बनाएको न्याँकु बाजा, धिमे बाजा, नायोबाजा, दमोखीं, भुस्याँ लगायत सांस्कृतिक बाजागाजा बजाई चैत्य, गुम्बा आदिको परिक्रमा गरिन्छ ।
यसबाट एक-आपसमा सद्भाव अभिवृद्धि हुने साथै मनमा शान्ति, परिवारमा सुख र विशेष पुण्य आर्जन हुने जनविश्वास रहेको छ । भाद्र शुक्ल प्रतिपदाका दिन भोज भतेर खाएपछि गुँला पर्व समापन हुन्छ । धार्मिक दृष्टिकोणले यस पर्वसँगै नाग पञ्चमी, पञ्च दान, रक्षा बन्धन जनै पूर्णिमा, गाईजात्रा, मतःयाः, कृष्णाष्टमी, बाबुको मुख हेर्ने पर्व आउँछन् ।