चतरामा रहेको औलिया गद्दी ओझेलमा

धरान : धरान देखि करिब १७ किलोमिटरको दुरीमा रहेको चतरा बजारसँगै जोडिएर रहेको औलिया गद्दी ओझेलमा परेको छ ।

चतरा बजारसँगै जोडिएको पश्चिम उत्तर तर्फ नहरको डिलकै वराहक्षेत्र तर्फ जाने सडकको पूर्वबाट जाँदा दाया तर्फ ठुलो बरको रुख नजिकै रहेको पुरानो देखिने मन्दिर भित्र औलिया बाबाको गद्दी रहेको छ । यसलाई औलिया मठ पनि स्थानीयले भन्ने गरेका छन् ।

ऐतिहासिक तथा धार्मिक महत्त्व बोकेको यो स्थान गुमनाम अवस्थामा रहेको छ । नजिकै रहेको बर पिपलको रुखमा गर्मीमा सितल ताप्नेहरू भेटिन्छन् । नजिकै रहेको गुठी संस्थान अन्तर्गत श्री औलिया गद्दी मठ लेखिएको पुरानो पाटीमा एउटा साइनबोर्ड झुन्डाइएको देखिन्छ । यो स्थानमा श्री औलिया गद्दी मठ भनेर सरकारले विक्रम संवत् १८२१ मा त्यो पाटी स्थापना गरेको बताइन्छ । २ सय ५७ वर्ष पुरानो यो स्थानको पाटी र औलिया बाबाको मन्दिर पछिल्लो समयमा ओझेलमा परेको छ ।

यो औलिया गद्दी मठको बारेमा रमेशजंग थापाको सम्पादनमा २०२५ साल साउनमा प्रकाशित पुरातत्त्व विभागको मुख पत्र प्राचीन नेपालमा सविस्तार उल्लेख गरेको पाइन्छ ।

यो स्थान विजयपुरबाट ५ कोश पश्चिम सप्तकोसीको किनारमा पर्दछ । यो नेपाल अधिराज्यका ठुला ठुला मठमध्ये एक हो भनिएको छ ।

पुस्तकमा यो गद्दीको स्थापना कुन समयमा भयो त्यसको केही विशेष उल्लेख पाइँदैन । तर एउटा किंवदन्ती अनुसार यो मठ सेनहरूका पालामा स्थापित भएको अनुमान गरिएको छ । जुन एउटा किवन्वन्तीको कारण ।

किंवदन्ती यस प्रकार छ :
परापूर्व कालमा एक जना सिद्ध वराहक्षेत्रको छेउ कोशी किनारमा तपस्या गरेर बसेका थिए ।

त्यसै अवसरमा कुनै एक सेन बंशका राजा पुत्र लाभ नभएको विरहमा तीर्थवास गर्न वराहक्षेत्र आए । त्यसै समय नाउद्वारा वराहक्षेत्र जान लाग्दा बाटोमा सिद्धको आश्रम फेला पारे र त्यहाँ केही समय आराम गर्ने विचार लिएर आश्रमतिर लागे । आश्रम ( गुफा) ठिक कोशीको किनारमा थियो ।

सिद्धले राजा आफ्नो आश्रमतिर आउन लागेको देखी स्वागतका निमित्त आफूले ओढेको लुगा एकातिर भुईँमा राखी राजाका निमित्त आसन दिए । सिद्ध र राजाको केही समय बातचित भयो ।

यत्तिकैमा सिद्धले एउटा कुनामा थुपारेको ओढ्ने सगबगाउन लागेको देखेर राजालाई शङ्का भयो र मनमनै भन्न लागे “यो सिद्ध भनाउँदो फुस्रो त सिकारी पो रहेछ, यसले के छोपेर राखेको रहेछ र सगबगाउन लाग्यो मनमनै यति विचार गरेर उनले भने “योगी राज ! यो के सगबगायो ? सिद्धले स्वाभाविक रूपले भने केही होइन, मेरो लुगा हो ।

“ राजालाई सिद्धको कुरा विश्वास भएन र त्यो लुगा उठाएर हेर्ने विचार गरेर लुगा उठाउन आफ्नो हात बढाए । त्यो देखेर सिद्धले भने त्यो लुगामा हात नलगाऊ, अन्यथा तिमीलाई अनिष्ट हुनेछ । तर राजाले मानेनन् र लुगा उठाइ छोडे । आखिर त्यहाँ केही फेला परेन ।

राजा थर्थर काम्न लागे । सिद्धले भने– तिमीले भनेको मानेनौँ, हेर तिमीलाई औलिया (काम) जरो आयो । राजाले सिद्धिसित बिन्ती गरे– “महाराज ! यो के लीला हो, मैले केही पनि बुझिन ।“

सिद्धले राजालाई भने– “हेर, मैले यसमा औलिया जरो राखेको थिएँ । तिमीले देखेका थियौ, तिमी आउन लाग्दा मैले यो लुगा आफ्नो शरीरबाट झिकेर त्यहाँ राखेँ । मलाई जरो आइरहेको थियो । ज्वरो नहटाए तिम्रो स्वागत गर्न असमर्थ हुने थिएँ । ओौलिया जरो त्यस गुड्दी ( थाङ्ना ) मा राखी तिम्रो स्वागत गरेँ । तिमीले भनेको मानेनौ दुःख पायौ ।”

राजाले आफ्नो मूर्खताप्रति खेद प्रकट गर्दै सिद्धका पाउमा शिर राखेर रुदैं भने ’धन्य महात्मा, तपाईँ ठुलो सिद्ध हुनुहुँदो रहेछ । मैले तपाईँ प्रति अविश्वास गरेर ठुलो भूल गरेँ । क्षमा पाऊँ ।“

सिद्धले ’कोई बात नहीँ’ भन्दै मंत्रबलद्वारा राजाका आङमा चढेको ज्वरो उतारी पुनः त्यही गुद्डीमा सारी दिए । गुड्दी पुनः काम्न वा सगबगाउन थाल्यो । राजालाई माफी दिँदै प्रेमपूर्वक आफ्ना हातले राजाको शिर उठाई भन्न लागे ’बच्चा विश्वास नगर्दा यस्तै हुन्छ । ईश्वर पनि विश्वासमै छन् । त्यस कारण विश्वास भनेको ठुलो कुरो हो । अर्काले भनेका कुरामा त्यसै नबुझी अविश्वास गर्नु हुन्न ।

राजा लाजले भुतुक्क भएर एक छिनपछि मनमा विचार गरेर यो साह्रै ठुला सिद्ध रहेछन् मैले यिनको के सेवा गर्ने भन्ने मनमा विचार गर्दा उनको मन आफूले लगाइराखेको हीराको मालामा पर्‍यो र त्यो माला फुकालेर सिद्धका गलामा लगाइदिए ।

सिद्धले माला तत्काल फुकालेर हातमा लिँदै भने “हेर जोगीलाई यस्तो किम्मतको माला के काम लाग्छ ? यो तिमी नै राख । “ सिद्धको कुरा राजाले सुनेनन् र सिद्धले त्यो माला उनले नजिकै बगिरहेको कोशीको अथाह जलराशिमा हत्याइदिए ।

यो तमासा देखेर राजाले मनमनै रिसाएर यो फुस्रा लाई मेरो माला बाँदरको हातमा नरिवल भयो भनी मैले “हजुरलाई त्यो माला आदरसाथ राख्नु होला भनेर पो श्रद्धाले टक्र्याएको हुँ फ्याँक्न त दिएको होइन” भने ।

सिद्धले शान्तिपूर्वक हाँसेर भने “बच्चा, तिमीलाई थाहा छैन । मैले तिमीले दिएको माला आदरसाथ लिएर कोशी माईलाई राख्न दिएको छु, धन्दा नमान“ तर राजाले यस कुरामा कति पनि विश्वास गरेनन् ।

फलस्वरूप सिद्धले अलि झोक्किएर भने “कोशी माई, खोइ त्यो अघिको माला....’ यति भन्नासाथ अघि राजाले सिद्धलाई लगाइदिएका माला जस्तै ५ ओटा माला एउटा स्वर्ण थालीमा अगाडि थुप्रो लागे र सिद्धले भने “लौ लैजा तेरो माला चिनेर ।

तँलाई आफ्नो मालाको साह्रै माया लाग्यो होइन?“ राजा अकमक्क परे । राजाले आफ्नो र अरू माला छुटाउन सकेनन् र जोगीले एउटा माला टिपेर दिए । राजालाई आफूले दिइसकेको माला फिर्ता लिन साह्रै अप्ठ्यारो लाग्यो । तर नलिई सुख पाएनन् । सिद्धले बाँकी चार माला उसै गरी कोशीमा फ्याँकिदिए । राजा आश्चर्य चकित भए ।

यति घटना घटिसकेपछि सिद्धले सोधे–“तिमी बडो शङ्कालु मानिस रहेछौ । तिमी अवश्य पनि कुनै देशका राजा हौँ । अन्यथा यस्तो अविश्वास र शङ्का अरू कसैले गर्दैन । भन को हो तिमी ? भन्दा राजाले भने– ठिक हो, म फलानो देशको राजा हुँ ।

बुढेसकाल सम्म पनि पुत्र लाभ नभएकोले आफ्नो राज्य केही समयका लागि मन्त्रीहरूका जिम्मा लगाई वराहक्षेत्रमा तीर्थवास गरी हरि भजन गर्न आएको भने । सिद्धले भने –तिम्रो अहिले हरि भजन गर्ने बेला भएको छैन, जाऊ आफ्नो राजकाज सम्हाल । तिमीलाई चार पुत्र हुनेछन्, भनी सिद्धले भने । साथै सिद्धले यो पनि भने– ’तिम्रो जेठो छोरो मलाई दिनुपर्छ र तीन भाइले तिम्रा साथ राजकाज, चलाउनेछन् ।

राजाले सिद्धको आज्ञा शिरोपर गरी हस्“ भन्ने बिन्ती चढाए । त्यसपछि राजा सिद्धसित बिदा भएर वराहक्षेत्रको दर्शन गरी आफ्ना राज्यतिर लागे । केही समयपछि सिद्धको आशीर्वादअनुसार राजाका क्रमशः ४ छोरा भए । आफ्नो प्रतिज्ञाअनुसार आफ्नो जेठो छोरो लिई राजा सिद्धकहाँ गएर, दर्शन गराए ।

तीन छोरालाई पनि राजाले साथमा लगेका थिए । सिद्धले राजाका जेठा छोरालाई आफ्नो साथमा राखे, माइलालाई विजयपुर, साइँलालाई चौदण्डीमा राज्य गर्न आर्सीवाद दिए । साथै कान्छालाई बाबुको उत्तराधिकार थाम्ने आशीर्वाद दिए । यसपछि राजा प्रसन्नतापूर्वक आफ्नो राजधानीतिर फर्के । सिद्धको आशीर्वादअनुसार क्रमशः माहिला र साइँला विजयपुर र चौदण्डीका राजा भए । कान्छाले बाबुको उत्तराधिकार थामे ।

रहँदा बस्दा जेठालाई पनि सिद्धले चतराको राजा तुल्याए । तर सिद्धको प्रभावमा परेर उ विरक्त भयो र विवाह गर्न अस्वीकार गर्‍यो । राजगद्दीमा पनि बसेनन् । उसले आफ्ना गुरु सिद्धको गद्दी (पुरानो लुगा) जुन अघि वर्णन गरिए अनुसार औलिया ज्वरो सारेका थिए त्यसैलाई गद्दीमा राखी चलाउन लागे । त्यसै कारण यस राज्यको नाम औलिया बाबाका गद्दीका नामले प्रसिद्ध भयो ।

अहिले पनि यसलाई औलिया बाबाको गद्दी भनिन्छ । त्यसै समयदेखि यस क्षेत्रमा अर्थात् विजयपुर, चतरा र चौदण्डीमा सेनहरूको राज्य कायम भयो । राजाको जेठो छोरो विरक्त भएकोले यसको उत्तराधिकारी चेलाहरूका हातमा गएकोले चतरा गद्दी जोगीको मठ भयो । अरू राज्य गोरखा राजवंशका राजा पृथ्वीनारायण शाहको विजय यात्रासम्म उपराजधानीका रूपमा कायम रहे भनेर उल्लेख गरिएको छ ।

चतरा गद्दी जोगीको मठ भए तापनि जङ्गबहादुरका पालामा सम्म त्यसमा सरकारको कुनै हस्तक्षेप भएको थिएन । एउटा स्वतन्त्र राज्यको रूपमा कायमै थियो ।

यसका सम्बन्धमा भनिन्छ जङ्गबहादुर राणा नेपालको प्रधानमन्त्री नहुँदै मोरङमा सिकार खेल्न गएका थिए । त्यस समय उनले चतरा गद्दीका महन्तसित केही हात्ती सिकारका निमित्त मागे तर मठाधीशले हात्ती दिन अस्वीकार गरी– “हात्ती आफ्नू राज्यको कामका निमित्त पालेका हुन् नेपाल सरकारलाई दिन होइन । यो कुरा जङ्गबहादुरका मनमा साह्रै गडयो । त्यस समय उनका हातमा बागडोर थिएन, अतः त्यसै चुप लागे ।

रहंदाबस्दा उनी नेपालका प्रधानमन्त्री भए । उनलाई त्यो कुरा मनमा साह्रै बिझेको थियो । अतः सर्वप्रथम उनले त्यसै मठमा हमला गरेर नेपाल सरकारको हातमा पारे । त्यसपछि आफ्ना मन परेका विश्वासपात्र घरबारी संन्यासी गौतम भारतीलाई सालको पाँच हजार सलामी बुझाउने गरी उनका सन्तान दर सन्तानले खाने व्यवस्थाको लालमोहर गराएर दिएको पनि उल्लेख छ । गौतम भारतीपछि यो मठ केही समयका लागि अज्ञात कारणबाट सरकारले लाग्यो ।

यस्तो ऐतिहासिक तथा धार्मिक महत्त्वको क्षेत्र वा स्थान यसरी ओझेलिनुको मुख्य कारण स्थानीयले नबुझ्नु र स्थानिय सरकारको ध्यान नजानुले हो । तसर्थ यस्ता ऐतिहासिक महत्त्वका क्षेत्रहरूमा सबै निकायको ध्यान जान जरुरी छ ।