• एकराज अधिकारी
आरसिसी घर प्रत्येक नेपाली परिवारको सपना अनि सामाजिक प्रतिष्ठाको प्रतीक बनेको छ । गाउँ होस या सहर, खान पुग्ने होस या नपुग्ने, भएर होस या ऋणै काढेर भए पनि एउटा आरसिसी घर बनाउनु नेपालीको बाध्यता जस्तै भएको छ ।
आफ्नो पालामा आफ्नो होस वा संस्थाको, सरकारी कार्यालयको होस वा धार्मिक स्थलको घर, भवन, सटर, मन्दिर, गेट, टावर बनाउन सर्वसाधारण देखि योगीसम्म, शिक्षक देखि कर्मचारीसम्म, न्यायाधीश देखि नेतासम्म लालायित मात्रै हुँदैनन् अपितु शिलान्यास होस वा समुद्घाटनको शिलालेखमा नाम लेखाउन दौडधुप गरिरहेका हुन्छन् । मानौँ, एउटा घर निर्माण नै जीवनको अन्तिम लक्ष्य हो ।
गोरखा भूकम्पको पुनः निर्माणमा एउटा घर भत्कने परिवारले पहुँच भएसम्म परिवारका प्रत्येक सदस्यको लागि बेग्लाबेग्लै घर बनाए । तरकारी फल्ने बारी भरी एक-दुई कोठे घरैघर फले ।
पुर्खाको पुस्तौँ देखिको अनुभव, सीप र पौरखले बनेका ढुङ्गा, इँटा, माटो, काठले बनेका, स्लेट/टायलले छाएका पर्यावरणमैत्री र नवीकरणीय चिटिक्कका मौलिक घरहरू भएका सुन्दर बस्तीहरू जस्तापाता र कङ्क्रिटको थिचोमिचोमा परे । पहिले घर छाएका स्लेट, टायललाई काम नलाग्ने गह्रौँ वस्तुको उपमा दिएर बारीको कान्लामा थन्क्याउन लगाई जस्ताको टोपी सहित घर बनाउन लगाएर निकायहरू र त्यसका नेतृत्वकर्ताहरू दङ्ग परिरहेका छन् ।
उता जस्तापाता मुनि बसेका परिवारहरू दिउसोको गर्मी र राती तपतप शीत चुहिने रातिको कठाङ्ग्रिने चिसोमा वालक, वृद्ध र सुत्केरीलाई कसरी बचाउने भनेर सङ्घर्ष गरिरहनु परेको छ भने आरसिसी घर बनाउनेहरू ऋणको भारले थिचिएर बिदेसिन बाध्य छन् ।
एकीकृत नामका बस्तीहरू जनजीविकालाई नभई देखाउनका लागि बनेका ती बस्तीहरू खाली छन् तथापि, अर्बौँ खर्चेका प्रयोगविहीन ती संरचनाको लागि कोही जिम्मेवार बन्नु परेको छैन । अर्कोतिर, टाटीले बारेको घरलाई जस्तापाता ओढाएर सुरक्षित देख्ने दृष्टि दोषको हालसम्म उपचार हुन सकेको छैन।
ठुला सहरहरूमा अग्लो आरसिसी घर बनाउने होडबाजी नै चलेको छ । सुन्दर पहाडी, हिमाली प्राकृतिक दृश्यावली छोपियोस् या ऐतिहासिक सांस्कृतिक सम्पदा, मठमन्दिर, प्राचीन बस्ती छेकियोस् मतलबै नगरीकन अन्धाधुन्ध बनेका भवनहरूले सहरलाई कुरूप, अस्वस्थ, असुरक्षित र अस्तव्यस्त बनाइरहेका छन् । साना र होचा घरमा बस्ने परिवारलाई त्रासमा पारेका छन्, तर निकायहरू आयातित विदेशी मापदण्डको हबला दिँदै आफ्नोपन र पहिचान गुमिसक्दा पनि अचेत छन् ।
शहरमा बढ्दै गएको यो कङ्क्रिटको थुप्रो र प्रिफ्याव जस्ता सामाग्रीको फोहरलाई भविष्यमा कसरी व्यवस्थापन गर्ने हो कुनै स्पष्ट सोच छैन।
हो, संविधानले नै आवासको हकलाई मौलिक हकमा सूचीकृत गरेको छ। प्रत्येक नेपाली परिवारलाई गच्छे अनुसारको सुरक्षित र आरामदायी आवासीय एकाइ चाहिन्छ । प्रत्येक नेपाली परिवारको घर बनाउन पुग्ने ढुङ्गा, माटो, काठ लगायत यथेष्ट प्राकृतिक श्रोत साधनहरू हामीसँग छन् । वातावरणमैत्री वैकल्पिक निर्माण सामाग्रीहरू पनि उपलब्ध छन् तथापि, जहाँ पनि, जसले पनि, जस्तो पनि आयातित सामग्री र प्रविधिको घर बनाउने प्रचलनले आर्थिक दुष्चक्र र विनाशतर्फ धकेल्दै छ । स्थानीय सामाग्रीहरूबाट बन्ने घरहरूलाई उपयुक्त प्रविधिबाट विपद् प्रतिरोधी बनाउन सकिन्छ भने लागत प्रभावकारी त हुने नै भयो । तर ती चिजबाट घर बनाउँदा इज्जतै जाने जस्तो गरी राज्यका नीति र भवन संहितहरू बन्दा ढुङ्गा माटो र काठका घरहरू बहिष्करणमा परेका छन् । एक जना भक्तपुरवासीले मेरो पुर्खाले बनाउने जस्तै नेवारी घर बनाउन पाउँ भन्दा राज्यका निकायहरूबाट अनुमति नदिएर घुमाउरो पाराले आरसिसी घर बनाउन भनिरहेका छन् ।
केही महिना अगाडिको खप्तड राष्ट्रिय निकुञ्जको स्थलगत भ्रमणमा विरक्त लाग्यो, निकुञ्ज भरी जहाँतहीँ लढेपढेका रूखहरू छन्, तीबाट पर्याप्त काठ निकाल्न सकिन्छ, थप वन विनाश गर्नै पर्दैन । तर त्यहाँका ब्यारेक भवनहरू र अतिथि गृहहरू युपिभिसि, प्रिफ्याव र कङ्क्रिटले बनेका छन् । देशैभरी चौतारा, पाटी, पोखरी मासेर आरसिसी महल र घरहरू ठडिँदै छन् । विश्वले ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र वास्तुकला मूल्य छ भनेर पहिचान गरेका मल्लकालीन दरबार, मठमन्दिर, चैत्य, घर, पाटी पौवा आदि स्थानीय वास्तुकलाहरू करिब चार पाँच शतकदेखि माटो, चुना मसलामा जीवन्त रही हाम्रो गौरवको रूपमा ठडिइरहेका छन् । तर आधुनिक इन्जिनियरिङ शिक्षा, मापदण्ड र समृद्धिको नीतिले ५०-६० वर्ष आयु भएको आरसिसीलाई बढवा दिँदै ढुङ्गा, माटो, काठको घरलाई अघोषित प्रतिबन्ध जस्तै गरेर जनतालाई भुलभुलैयामा पारेका छन् ।
संसारका प्रायः विकसित देशमा आवासीय घरहरू स्थानीय सामाग्रीले बनेका, न्यून लागतका र एकनासका हुन्छन् । धनी गरिबको असमानता तिनका घर हेरेर थाहा लाग्दैन । तर देशमा घरले नै सामाजिक विभेद निम्त्याएको छ । कुनै बेला 'हरियो वन नेपालको धन' का नाराहरू पढिए । काठ नवीकरणीय श्रोत पनि हो । तर आज हाम्रो वनका काठहरू कि तस्करलाई भएका छन्, कि कुहिएर गएका छन्, कि प्रत्येक साल डढेलोमा जलेका छन् । नागरिकलाई काठ चाहियो भने बजारमा मलेसियन साल पाइन्छ । काठ अत्यधिक मंहगो पर्नाले अस्वस्थ कर र अत्यधिक कार्बन फुट-प्रिन्ट भएका आलुमिनियम, यूपिभिसि, प्रिफ्याबहरू प्रयोग गर्नुपर्ने बाध्यता छ ।
जुन देशले आयातित सामाग्री र प्रविधिबाट महँगोमा जनतालाई घर बनाउन बाध्य पार्दछ, त्यो देशको स्थानीय उत्पादन र निर्माण सामाग्रीको समुचित उपयोग नहुने उत्पादनको क्षेत्रमा लगानी नहुँदा रोजगार सिर्जना हुन नसक्ने भएपछि युवाहरू बिदेसिन बाध्य त हुने नै भए । 
हो हामीलाई सुरक्षित घर चाहिन्छ तर त्यो भूकम्पका लागि भन्दा पनि हाम्रो जनजीविकालाई सहयोगी हुनु पर्दछ। हामीलाई बेरोजगार बनाएर विदेशी कम्पनी र कामदारलाई रोजगार दिलाउने आरसिसी घर र जस्ताको छाना प्रति अब पनि स्पष्ट दृष्टिकोण नबनाउने हो भने आरसिसिले नै हाम्रो समृद्धिको सपना थिचिने छ ।
- लेखक शहरी विकाश मन्त्रालयका सहसचिव हुन ।