महँगी र विषादीको विकल्प कौसी खेती

इटहरी : छतको एक कुनामा भिन्डी र बैगुन छिप्पी नै लागेका छन् । त्यहीँ लाइनमा धनीया, पुदिना र रायो टिप्न ठिक्क भएका छन् । बिचमा लहरै लौका, घिरौँला र बोडी । इस्कुस, फर्सी र घर तरुलको झ्याल फस्टाइरहेको । त्यसैको हेरचाहमा लागीरहेका छन् कृष्ण प्रसाद सापकोटा ।

इटहरी ६ का सापकोटाको घर बजार क्षेत्र भित्रै पर्छ । तिनै तरकारीले गर्दा उनको घर परैबाट प्रस्ट चिनिन्छ । हरियाली बगैंचा जस्तो देखिने उनको घर टोलभरिकै नमुना भित्र पर्छ । घरको छतमै तरकारी फल्न थालेपछि उनी मक्ख छन् । आफुमात्र हैन छिमेकी लाई पनि त्यसै गरी तरकारी लगाउन उत्प्रेरणा दिन्छन् उनी । अहिले उनको कौसीमा व्यवसायीक खेतीकै झल्को दिने गरी तरकारी फलेका छन् ।

विगत ५ वर्ष देखी कौसी खेती सुरु गरेका उनी अहिले तरकारीमा आत्मनिर्भर छन् । काठमाण्डौको बाँसबारीमा देखेको कौसी खेतीले उनको दैनिकी नै परिवर्तन भएको छ । सिजन अनुसारका तरकारी सँगै अङ्गुर, कागती, आँप लगायत फलफूल पनि फलाउँछन् उनी । त्यसलाई उनी रिफ्रेसमेन्ट सेन्टरको रूपमा लिन्छन् । कुनै तनाव भएको समयमा कौसी खेतीमा काम गर्दा धेरै रिफ्रेस हुने गरेको उनको अनुभव छ ।

विगत ५ वर्ष देखी तरकारीमा आत्मनिर्भर भएको सुनाउँछन् सापकोटा । आफैले फलाएको तरकारी खान थालेपछि पैसा बचत हुने शरीरमा रोग नलाग्ने उनी बताउँछन् । पहिला औषधि सेवन गरी रहनुपर्ने अवस्था भए पनि अहिले त्यस्तो समस्या नभएको उनको भनाई छ ।

औषधि र तरकारीको खर्च जोड्दा मासिक १५ देखी २० हजारसम्म बचत हुने उनको विश्वास छ । जुन एक सामान्य परिवारको मासिक आम्दानी हो ।

‘अहिले धेरै रोगहरू विषादीयुक्त तरकारीको कारणले लाग्ने गरेका छन् ।,’ उनी भन्छन्, ‘तर सहरको हरेक नागरिकले छतमै तरकारी उत्पादन गर्यो भने पुरै सहर स्वच्छ हुन्छ । सहर ग्रिनरी गर्ने विषयमा पनि यसले ठुलो भुुमीका निर्वाह गर्छ ।’ अझ व्यवसायीक रूपमा टनेल हालेर धरै उत्पादन गर्न सकिने उनको तर्क छ ।

त्यसको लागी स्थानीय सरकारले थोरै प्रोत्साहन गरे हरेक सहरमा अर्गानीक सब्जी खुवाउन सकिने उनी सुझाउँछन् । हाल इटहरी उपमहानगरभित्र ४५ हजार घरधुरी छन् । त्यसमध्ये १५ हजार घर कौसी खेतीको लागी उपयुक्त छन् । एउटा परिवारमा सरदर ३ देखी ७ जनाको परिवार बसोबास गर्छ । यसरी हेर्दा इटहरीका ७५ हजार जनसङ्ख्या कौसी खेतीबाट लाभान्वित हुने देखिन्छ ।

यसरी गर्न सकिन्छ कौसी खेती

भारतीय नाकाबन्दी र कोरोना संक्रमणको कारण कृषिमा आत्मनिर्भरताको बहस सुरु भएको हो । त्यसै अनुसार सहरका धेरै घरमा कौसी खेतीको अभ्यास सुरु भइरहेको छ । घरका कौसीहरू पनि हरियाली देखिन थालेका छन् । पुराना भाडामा माटो भरेर तरकारी रोपेर ताजा तरकारी सेवन गर्ने प्रचलन बढीरहेको छ ।

‘पछिल्लो समय कृषिमा विभिन्न आधुनिक प्रविधिहरू भित्रिरहेका छन् । पहिलेको जस्तो जमिन नै छैन भनेर चिन्ता गर्नुपर्ने अवस्था अब रहेन’ कृषि अनुसन्धान केन्द्र तरहराका बागवानी विज्ञ मनिश ठाकुर भन्छन्, ‘थोरै जमिनको प्रयोग गरेर पनि व्यवसायकै रूपमा उत्पादन गर्न सकिन्छ ।’

खाली जमिनको नाममा कौसी मात्र भएकालाई भरपुर प्रयोग गरेर युरेका जातका कागतीको खेती गर्न उनी सल्लाह दिन्छन् । सामान्यतया कौसीमा तरकारी खेती लगाउँदा बाल्टिन, बोरा, थोत्रा जर्किनमा ससाना प्वाल पार्नुपर्ने उनको सुझाव छ ।

‘सकेसम्म मलिलो कालो माटो ल्याउने र त्यसलाई भाँडामा राख्नुपर्छ । सकिन्छ भने बिउको बेर्ना उमारेर सार्ने र नभए सिधै बिउ रोप्नुपर्छ', उनले भने, ‘बिरुवा उम्रिएपछि समय समयमा पर्याप्त पानी उपलब्ध गराउनुपर्ने हुन्छ । पानी लगाउँदा बिरुवाको फेदमा वा मसिनो धारा पर्ने गरी लगाउनुपर्छ । सकेसम्म छतमै टनेल लगाएर बेमौसमी खेती पनि गर्न सकिन्छ भने । टनेल नलगाई मौसमी तरकारी उत्पादन गर्न सकिन्छ ।’

कृषि विज्ञ डाक्टर राजेन्द्र उप्रेतीका अनुसार सकिनल कोकोनट अर्थात् नरिवलको जट्टालाई प्रयोग गरेर धेरै उत्पादन गर्न सकिन्छ । यसमा कुनै पनि किरा नलाग्ने र झार समेत नउम्रिने हुनाले कौशीखेतीको लागी यो विधि उपयुक्त हुने उनको भनाई छ ।

‘अहिले नै कौशीखेतीको आवश्यकता नभएकोले धेरैले यसमा ध्यान दिएका छैनन् ।,’ उनले भने, ‘तर कौशीखेतीकै लागी भनेर प्लास्टिकका ग्रो ब्यागहरू प्रयोग हुन थाली सकेका छन् । समयानुसार यसको प्रयोग बढ्दै जाने देखिन्छ ’।

कौसीखेती फोहोरलाई मोहोर बदल्ने अवसर

घरमा विशेष गरी भान्साबाट निस्कने फोहोरलाई (लसुन, अदुवा, आलुका बोक्रा, सागपात) सङ्कलन गरेर छुट्टै बाल्टिनमा राख्ने । त्यही फोहोरलाई कुहाएर कम्पोस्ट मल तयार पार्न सकिन्छ । यो विधिले उत्पादन बढाउने र फोहोर मैला व्यवस्थापनको सर्वोत्तम विकल्प हुन सक्ने बताउँछन् कृषि विज्ञ डा.उप्रेती ।

सहरी क्षेत्रमा फोहोर उत्सर्जनको अनुपात दैनीकरु रूपमा बढिरहेकोले त्यसको व्यवस्थापनको सर्वोत्तम विकल्प कौशीखेती भएको उनको भनाई छ । डा उप्रेती सँगै सहमत छन् ठाकुर भन्छन्, ‘कुहीने फोहोरको व्यवस्थापन ठुलो चुनौती हुँदै गएको छ । तर त्यसलाई घरैमा कुहाएर मलको रूपमा प्रयोग गर्न सक्दा धेरै फाइदा हुन्छ ।’

त्यसको लागी गँड्यौलाको प्रयोगबाट कम्पोस्ट मल बनाएर उपयोग गर्न सकिने उनको तर्क छ । यसले वातावरण प्रदूषण नियन्त्रण मात्र नभई सहरी क्षेत्रमा हरियाली प्रवर्द्धन हुने र सफा तरकारी खान पाइने ठाकुरले बताए । पुराना भाडा, प्लास्टिकका बोतल, कार्टुन लगायत फोहोरलाई तरकारी रोप्ने काममा प्रयोग गर्न सकिने उनी बताउँछन् । यसले गर्दा ५० प्रतिशत फोहोर उत्सर्जनमा कमी आउने उनको बिश्वाश छ ।

‘एउटा सामान्य परिवारको भान्सामा दैनिक सरदर १ देखी ३ केजी सम्म कुहीने फोहोर उत्पादन हुन्छ ।,’ उनले भने, ‘त्यही फोहोरलाई कम्पोस्ट मल बनाउने हो भने कुनै पनि रसायनीक मलको आवश्यकता नै पर्दैन । तर त्यसको लागी थोरै मेहनत गर्नुपर्ने हुन्छ ।’

अर्ग्यानिक उत्पादन स्वस्थ जीवन

कौसी खेतीबाट परिवारको इच्छाअनुसार स्वच्छ एवं ताजा तरकारी आपूर्ति हुन्छ । दैनिक रूपमा तरकारी तथा फलफूल किन्नको लागि पैसा र समयको अधिकतम बचत हुने देखिन्छ । बढ्दो महँगीले पारिवारिक खर्च बढ्दै गइरहेकोछ । कृष्ण सापकोटाको अनुभवलाई आधार मान्ने हो भने मासिक १० हजार सम्म बचत गर्न सकिन्छ ।

त्यससँगै ताजा तरकारीले शारीरिक तथा मानसिक स्फूर्तिमा समेत काम गर्न सक्ने उनको अनुभव छ । बिबिसी रिपोर्ट अनुसार सन् २०१७ मा एक वर्षको अवधिमा ५७० टन विषादी नेपाल भित्रिएको थियो । त्यसमध्ये ८५ प्रतिशत विषादी तरकारीमा मात्रै प्रयोग हुने सोही रिपोर्टमा उल्लेख गरीएको छ ।

अन्य अन्नबालीमा विषादी प्रयोग गरेको लामो समयपछि उपभोक्ता सम्म पुग्ने तर तरकारी अधिकतम १५ दिनभित्र उपभोक्ता समक्ष पुगी सक्ने हुँदा त्यसको असर बढी हुने रिपोर्टमा भनीएको छ ।

कोसी अञ्चल अस्पतालका वरिष्ठ फिजीसीयन डाक्टर दीपक सिग्देलका अनुसार अर्गानोफस्पोरस र कार्बोनेट समूहका विषादी धेरै हानिकारक हुन्छन् । जसले थकान, रिँगटा लाग्ने, धमिलो देख्ने, वाक्क वाक्क लाग्ने, आँखा नाक पोल्ने, श्वास प्रश्वासमा कठिनाइ छाला चिलाउने जस्ता समस्या देखा पर्ने उनको भनाई छ । यसको मात्रा बढी भएमा स्वास्थ्य स्थिति भयावह हुन सक्ने उनी बताउँछन् ।

घातक विषादीको प्रयोगले दम, एलर्जी तथा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतामा ह्रास ल्याउँछ । यसका अलावा स्नायुको विकास र व्यवहारमा विकृति, जन्म विकृतिदेखि क्यान्सरसम्मको सम्भावना हुने गरेको डा. सिग्देल बताउँछन् । त्यसमा पनि बालबालिका यसको उच्च जोखिममा हुने उनको उनको तर्क छ ।

‘विषादीले पहिलो त प्रयोगकर्तालाई र पछि उपभोक्ता असर गर्छ,’ उनले भने, ‘केही पुराना विषादी लामो समयसम्म टिकी रहने हुनाले त्यसले स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्ने गर्छ । ग्यास्ट्रिकदेखि क्यान्सरसम्मका रोग लाग्ने सम्भावना धेरै हुन्छ ।’

मानव स्वास्थ्य सँगै पर्यावरणमा पनि विषादीको प्रयोग घातक हुने देखीएको छ । पूर्वाञ्चल इन्जीनियरीङ कलेज धरानका वातावरण विज्ञानका प्रोफेसर काजीराम कार्कीका अनुसार विषादीको प्रयोगले फुड चेनमा गम्भीर असर पुर्‍याउन थालेको छ । जसको कारण विभिन्न कीट, बिरुवा तथा जनावर दुर्लभ बन्दै गएको उनको तर्क छ ।

‘पछिल्लो समय भ्यागुतोको आवाज एकदमै कम सुनिन्छ । त्यस्तै पछिल्लो समय मौरीको सङ्ख्या पनि घटेको छ,’ उनले भने, ‘यी सबको पछाडि विषादीको असर छ । भ्यागुतो, मौरी जस्ता जीवहरू स्वच्छ ठाउँमा रहन्छन् । जसले कृषि उपज उत्पादनमा समेत सहयोग गरिरहेको हुन्छ ।’

कौसी खेतीको सम्भाव्यता अध्ययन आवश्यक

इटहरी उपमहानगरले कौसी खेती प्रवर्धनको लागी स्पष्ट नीति अख्तियार गर्न सकेको छैन । अहिलेसम्म भएका प्रयासहरू व्यक्तिगत रहरको आधारमा मात्र भएको देखीएको छ । आव २०७५/७६ देखी मात्र कौसी खेतीको लागी तालीम दिने काम सुरु भएको हो ।

कृषि विकास कार्यक्रम अन्तरगत १ करोड बजेट विनियोजन भएको र त्यसमध्ये ६ लाख कौशीखेती प्रवर्धनको नाममा छुट्टाइएको बजेट पुस्तिकामा उल्लेख गरीएको छ । जुन इटहरी उपमहानगरको पहिलो कौसी खेती प्रवर्धन कार्यक्रम हो ।

कौशीखेतीका लागि सम्भाव्यता अध्ययन नगरी बजेट विनियोजन गरी सुरुवात गर्नु आफैमा राम्रो अभ्यास हो तर यसको बृहत् अध्ययन अनुसन्धान गरेर कौशीखेतीको दीर्घकालीन योजना ल्याउन सके कौसीमा “अर्गानीक उत्पादन नगर बासीको स्वास्थ्य जीवन” बनाउन इटहरी सरकार सफल हुने देखिन्छ ।

इटहरीका १, ५, ६ र २० वडामा १ लाख कौसी खेती तालीममा खर्च भइसकेको इटहरी उपमहानगरपालिका कृषि शाखाकी निमित्त प्रमुख विमला लिम्बुले बताइन् । उनका अनुसार ४ र ९ नम्बर वडामा कार्यक्रम गर्ने भने पनि लकडाउनको कारण सफल हुन नसकेको हो ।

प्रत्येक वडामा २५ जनाको दरले सय जनालाई तालीम प्रदान गरिएको हो । सहरको लागी कौसी खेती उपलब्धि मुलकनै भए पनि भनेजस्तो काम गर्न नसकिएको लिम्बूको भनाई छ । आफ्नै घरमा उत्पादित अर्गानीक तरकारी खान पाइने भएकोले धेरै स्थानीयले चासो दिएर कौशीखेती बारेमा जानकारी लिन आउने गरेको निमित्त प्रमुख लिम्बू बताउछिन् ।

उता वडा नम्बर ४ का वडाध्यक्ष चन्द्र प्रसाद भट्टराई भने कौसी खेतीका लागि छुट्टाइएको रकम कुनै तालीम नै नगरे पनि अन्य कार्यक्रम गरेर भए पनि बजेट खर्च गर्न सकिने बताउँछन् । तर यो प्रतिकूल समयमा तालीमको आयोजना गरेर रकम मात्र सिध्याउन नहुने उनको तर्क छ ।

इटहरी उपमहानगरपालिकाकी उपमेयर लक्ष्मी गौतमका अनुसार कृषि नीति तयार परिएको र अब त्यसैको आधारमा सम्भाव्यता अध्ययन गरी इटहरीलाई तरकारीमा आत्मनिर्भर सहर बनाउने लक्ष्य राखीएको छ । हरियाली प्रवर्द्धन तथा अर्गानीक तरकारी खपतमा वृद्धि गर्नको लागी कौसी खेतीलाई प्राथमिकता दिइने उनको भनाई छ ।

कौसी खेतीको प्रवर्धन गरी तरकारीमा आत्मनिर्भर हुने पहिलो सहर हुने अवसर इटहरी उपमहानगरलाई छ । त्यसको लागी सम्भाव्यता अध्ययन गरी अनिवार्य रूपमा कौशीखेतीको व्यवस्था गर्न सक्नुपर्छ । जसले गर्दा “हरित नगरी इटहरी” देखी “अर्गानीक खानपान, स्वच्छ जीवनयापन, इटहरीको पहिचान” को नारालाई मूर्त रूप दिन सकिन्छ ।