सुनसरी : धरानको दक्षिणी क्षेत्रमा फैलिएको चारकोशे जङ्गल यति वेला कङ्क्रिटका चिहानहरूले भरिन थालेका छन् । कङ्क्रिटका चिहानहरूले भरिएका जङ्गल विभिन्न सामुदायिक वन अन्तर्गत रहेका छन्। वीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानको आवासीय क्षेत्र नजिकै रहेका हरियाली सामुदायिक वन, यलम्बर वन, मुस्लिमको कव्रिस्तान, लाङ्घाली सामुदायिक वन र पूर्वमा पर्ने बाँझगरा सामुदायिक वन क्षेत्रलाई समाधीस्थलको रूपमा करिब ६० वर्ष अघिदेखि प्रयोग हुँदै आएको छ।

आफन्तको मृत्यु भएपछि जमिनमा पुर्ने मात्र नगरेर ५० को दशकमा कङ्क्रिटको चिहान बनाउने, ५ धुर देखि दुई कट्ठासम्म क्षेत्रफल ओगटेर पक्की पर्खाल र तार घेरावारा लगाउने चलन बढको थियो । त्यस बेला जापानको जापानी विश्वविद्यालयकी अनुसन्धानकर्मी आयानो माचुमारो आश्चार्य चकित हुँदै कङ्क्रिटको चिहानसँग जोडेर चारकोशे जङ्गलको भविष्यमाथि अनुसन्धान नै गरेकी थिइन् । उनले तत्कालीन धरान नगरपालिकालाई आफ्नो अनुसन्धानको कपि दिँदै निष्कर्षमा भनेकी थिइन्, ‘यसरी नै कङ्क्रिटको चिहान बनाउने प्रतिस्पर्धा बढ्दै जाने हो भने अबको ५० वर्षमा धरान बजारमा जीवित बस्ने कङ्क्रिटको सहर बन्ने नै भयो, चारकोशे जङ्गलमा मृतहरूको अर्को कङ्क्रिटको सहर बन्ने छ तर जङ्गल मासिएर मरुभूमि हुने छ ।’

उनको उक्त अनुसन्धानको प्रभावले धरानका एक गैर सरकारी संस्था ट्रेफ नेपाल (हाल बन्द), धरान नगरपालिका र वातावरणविदहरुले पनि चासो दिएर जमिनमा पुर्ने चलन भएका समुदायसँग छलफल चलाएर कङ्क्रिटको चिहान नबनाउने र जमिन नओगट्ने सहमति भएको थियो । उक्त सहमति पछि जमिन ओगट्ने चलन भने हरायो तर कङ्क्रिटको चिहान बनाउने चलन भने जारी रहेकाले चारकोशे जङ्गलको अवस्था कङ्क्रिटमय भएको हो।

आफन्तको मृत्यु भएपछि कुनै समुदायले श्मशान घाटमा लगेर जलाउँछन् त कुनै समुदायले तोकिएको समाधि स्थलमा पुर्‍याएर जमिनमा पुर्छन् । जलाएर दाहसंस्कार गर्ने र समाधि स्थलमा पुर्ने चलन जातीय र धार्मिक संस्कार सँग जोडिएको छ । जमिनमा पुर्ने चलन भएका जातीय समुदायले सिमेन्ट प्रयोग गरी चिहानलाई कङ्क्रिटको घरको रूप दिन थालेको भने लामो समय भएको छैन । सामान्यतया मृतकलाई जमिनमा गाड्ने मात्र चलन भए पनि पछिल्लो समयमा चिहानलाई पनि सजाउने तौरतरिका सिकेपछि चारकोशे जङ्गल कङ्क्रिटको जङ्गलमा परिणत हुन थालेको हो । धरान दक्षिणको चारकोशे जङ्गलमा कङ्क्रिटको चिहानको सङ्ख्या कति छन् त्यसको यकिन तथ्याङ्क कसैसँग छैन । एक अनुमानित तथ्याङ्क अनुसार कम्तीमा २५ हजार देखि ३० हजार चिहान छन् । ती मध्ये ९० प्रतिशत सबै कङ्क्रिटका चिहान छन् ।

जङ्गलमा कङ्क्रिटको चिहान बनाउँदा त्यसको वातावरणीय असरका बारेमा धरान उपमहानगरपालिकाका जनप्रतिनिधि र सामुदायिक वनका पदाधिकारीहरू गम्भीर देखिएका छैनन् । वन विभागले पनि त्यसलाई गम्भीर रूपमा लिएको छैन । उपमहानगरका पूर्व नगरप्रमुख मनोजकुमार मेन्याङ्बोले भने, ‘५० को दशकमा चारकोशे जङ्गल कङ्क्रिटमय भएपछि मेरै पालामा चिहान (समाधि स्थललाई दीर्घकालकालागि व्यवस्थित बनाउने पहल भएको थियो । त्यस बेला हामीले आफन्तको शव जमिनमा गाडेपछि रुख रोप्ने नियम पनि बनाएका थियौँ । पर्खाल लगाउने, घेराबारा गर्ने चलन बन्द गराएर सानो चिहानमाथि स्ल्याव मात्र राखेर त्यसमा मृतकको परिचय खुलाउने भन्ने नीति अख्तियार गरेका थियौँ तर नियमित अनुगमन नहुँदा कङ्क्रिटको चिहान बनाउने चलनले निरन्तरता पायो । त्यसले गर्दा चारकोशे जङ्गलको भविष्य अनिश्चित बनाएको छ।’

उनले सरोकारवाला र उपमहानगरपालिकाले चासो नदिँदा धरानको समाधीस्थललाई थप व्यवस्थित, साजसज्जासहितको आकर्षक र पर्यटकीय बनाउन नसकिएको बताए । निश्चित स्थान नतोकिँदा जसलाई जहाँ पुर्न मन लाग्छ त्यही खाडल खनेर पुर्ने अनि खर्च गरेर भए पनि कङ्क्रिटको चिहान बनाउने चलनले गर्दा वन विनाश मात्र नभएर धरानको सौन्दर्यमै प्रश्न उठ्न थालेको पूर्वप्रमुख मेन्याङ्बोले बताए।

उनले भने, ‘धरानको समाधीस्थललाई व्यवस्थित गर्न वन विभागसँग समन्वय गरेर उपमहानगरपालिकाले स्पष्ट नीति बनाउनु पर्छ । नत्र यस्तै अवस्था रहने हो भने अबको ५० वर्षपछि कङ्क्रिटका चिहानकै कारण चारकोशेका दुई हजार बिघा क्षेत्रफल मरुभूमि हुनेछ। पुर्ने स्थानको अभाव भएपछि फेरि तिनै पुराना चिहान भत्काएर त्यसैमाथि नयाँ समाधि स्थल बनाउनु पर्ने अवस्था आउन सक्छ।’ गाडेको शवमाथि कङ्क्रिटको सानो घरै बनाउने चलनलाई निरुत्साहित गर्नु जरुरी रहेको उनले बताए।

जिल्ला बन कार्यालयका डिएफओ धनबहादुर श्रेष्ठले आफन्तको शव जमिनमा पुर्ने संस्कार संस्कृति भएका समुदायका लागि उपमहानगरपालिकाले वनसँग समन्वय गरेर व्यवस्थापन गर्न नसक्दा चारकोशे जङ्गल कङ्क्रिटको जङ्गल बनेको बताए । केही बर्षअघिसम्म शव गाड्नकालागि उपयुक्त स्थान खोज्न जङ्गलको ५० देखि सय मिटर भित्र छिर्ने गरिएको थियो अहिले निकै दक्षिण अर्थात् एक किलोमिटर भित्र छिर्नुपर्ने अवस्था छ । उनले भने, ‘जङ्गलमा शव गाड्दा कुनै आपत्ति नभए पनि शव गाडेपछि आफन्तले समवेदना स्वरूप ढुङ्गा, गिटि, बालुवा प्रयोग गरेर सानै भए पनि कङ्क्रिटको चिहान बनाउनु गैर कानुनी काम हो ।’ उनले कङ्क्रिटको चिहान बनाउने चलन नेपालीको नभएर विदेशी आयातित संस्कृति भएकाले पनि कङ्क्रिटको चिहान बनाउने चलन हटाउनु पर्ने आवश्यक भएको बताए ।

उनले धरान आसपासको चारकोशे जङ्गल हेर्नका लागि आफू रेन्जर हुँदैखेरि पनि डेढ दशक अघि नै कङ्क्रिटको चिहान बनाउन रोक लगाउने प्रयास गरेको बताए । कङ्क्रिटको चिहान बनाउने संस्कृति र संस्कार कुनै पनि नेपाली जातीय समुदायको नभएकाले तत्काल रोक लगाउन पहल सुरु गर्ने बताए।
सिमेन्ट, इँटा र बालुवाको उपलब्धता बढेसँगै सहरमा बस्नेहरू त्यसमा पनि इसाई धर्मावलम्बीहरूले कङ्क्रिटको चिहान बनाउने चलन बसाएको उनको भनाई छ।

आधा शताब्दी अघिसम्म पनि पूर्वी पहाडका मानिसको मृत्यु हुँदा एउटा निश्चित स्थानमा खाडल खनेर ढुंगामाटोले मात्र पुर्ने चलन थियो । तर पछिल्लो समयमा मृत आत्मा पनि शहरको भव्य महलमा बसे जस्तै मरे पछि पनि बसुन् भन्ने सोचको विकासले चिहानमाथि कङ्क्रिटको सानो घरै बनाउन थालेको उनले बताए । उनले भने, ‘जङ्गलमा कङ्क्रिटको चिहान बनाउँदा न पछि त्यहाँ रुख पलाउन सक्छ नत पर्यावरण जोगिन्छ । रुख, बोटबिरुवा नै नउम्रेपछि बरु उल्टै जैविक विविधता नष्ट हुन्छ । त्यसैले धरानका जातीय समूह जो शव गाड्ने संस्कारवालाहरू, उपमहानगरपालिका र वातावरणविदहरुसंग समन्वय गरेर चारकोशे जङ्गलमा शव दफनाउनेले कङ्क्रिटको चिहान बनाउन नदिने गरी नीति नै बनाउने छौँ ।’

धरानमा जङ्गलमा शव पुर्दा सामान्यतया खाडल खन्न मात्र १५ हजार रुपैयाँ देखि २५ हजार रुपैयाँ लाग्ने गरेको छ । इँटा, ढुङ्गा, गिटि, बालुवा प्रयोग गरेर कङ्क्रिटको सानो घरै बनाउँदा कम्तीमा ५० हजार रुपैयाँ देखि एक लाख रुपैयाँ सम्म खर्च हुने गरेको छ। अरूको देखासिखि गर्नेलाई अतिरिक्त आर्थिक भार पनि पर्ने भएकाले वन जोगाउका लागि चिहानमाथि अढाई फुटको स्लावमात्र राख्न लगाउने र त्यसैमा मृतकको नाम, जन्म र मृत्यु विवरण लेख्न लगाउने नीति बनाउनुपर्नेमा आफूले जोड दिएको डिएफओ श्रेष्ठले बताए।

खर्च गरेर कङ्क्रिटको चिहान बनाउने पैसा मृतककै नाममा वा स्मृतिमा कुनै अनाथ, असहाय बालबालिका, वृद्धवृद्धालाई दिएर सहयोग गर्न सकिन्छ । मृतकको चिहानमाथि जतिसुकै भव्य कङ्क्रिटको घर बनाइदिए पनि मृतकले थाहा नपाउने तर जीवितले मात्र देख्ने भएकाले यस्तो विकृत संस्कार सुधार गर्न धरानका सरोकारवालाहरूले ध्यान दिन सके चारकोशे जङ्गल पनि रहने र वातावरणीय पर्यावरण पनि बच्ने श्रेष्ठले बताए।

व्यवस्थित समाधीस्थल कस्तो हुन्छ र कसरी बनाउन सकिन्छ भनेर हेर्न र बुझ्नका लागि धरान नगरपालिकाका जनप्रतिनिधि, सरोबारवालाहरु टाढा जानु पर्दैन । वीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानसँग जोडिएको जङ्गलमा रहेको तत्कालीन ब्रिटिस घोपा क्याम्पले अहिले पनि संरक्षण गरेर राखेको समाधीस्थल हेरे पुग्छ।
धरानमा ०५० साल अघि ब्रिटिस घोपा क्याम्प हुँदा बेलायती नागरिक र ब्रिटिस गोर्खा सैनिकहरूको शव पुरिएको स्थानलाई संरक्षण गरेर समाधि स्थल बनाइएको छ । त्यहाँ करिब ६५ वटा भन्दा बढी चिहान छन् । सवैका चिहानमाथि स्लाव राखेर मृतकको छोटकरी परिचय कुदिएको छ । चारै तिर सफा छ । ब्रिटिसले सुरु गरेको त्यही चिहान स्थल हेरेर धरानले सिक्नुपर्नेमा अरूको कङ्क्रिटको ठुलो चिहान बनाउने होडबाजीले हजारौँ बिघा वन विनाश हुन पुगेको छ।

https://ekantipur.com/ बाट साभार