धरानको पर्यटन अझै पनि बहसको विषय

बिना तामाङ

धरान : धरानलाई प्रदेश १ को पर्यटनको केन्द्र बनाउने र यहाँ भएका पर्यटकीय स्थलहरूका बारेमा धेरै चर्चा हुँदै आएका छन् ।दुई दशकको अवधिमा पर्यटन उत्सव र पर्यटन प्रर्वद्धनका प्रयासहरू धेरै भएका छन् । २०५७ सालमा धरान नगरपालिकाद्वारा शतवार्षिकी महोत्सव मनाइँदा घोषित धरानको विकासका एजेन्डाहरूमध्ये महत्त्वपूर्ण लक्ष्य सांस्कृतिक पर्यटनलाई मानिएको थियो ।

तर अहिलेसम्म धरानले पर्यटनबाट के कस्तो लाभ लिन सक्यो त्यसको लेखाजोखा भने भएको पाइन्न । पछिल्लो समय केही तथ्याङ्कहरू पाइने गरेको छ । त्यसले धरानको आर्थिक विकासमा गरेको योगदानको विश्लेषण हुँदै जानु जरुरी देखिएको छ । त्यसले धरानको पर्यटनका पूर्वाधारहरूको आवश्यकतालाई औँल्याउन सक्छ ।

अहिलेसम्म प्राकृतिक अवस्थिति र धार्मिकरुपमा प्रसिद्धिले धरानको पर्यटन धानेको छ । अन्य पूर्वाधारहरू अझै ओझेलमा परेका छन् । धरानलाई सांस्कृतिक पर्यटनको केन्द्र बनाउने उजेण्डाको रुपमा सुरु भएको बहुजातीय संग्रहालयकोे निर्माण सुरु भएता पनि अघि बढ्न सकेको छैन । 

वरिष्ठ पत्रकार गोपाल देवान भन्छन् ‘प्राकृतिक रूपमा रहेका पर्यटकीय आधारहरुमात्रै पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि पर्याप्त हुँदैनन् ।’ सङ्ग्रहालयको अवधारणाकार देवानका अनुसार मानव निर्मित पर्यटकीय गन्तव्यहरूको पनि रचना गरिनु आवश्यक हुन्छ । धरानलाई सांस्कृतिक पर्यटकीय गन्तव्य बनाउन बहुजातीय सङ्ग्रहालयको निर्माण सुरु गरिएको उनले बताए । यसलाई उपमहानगरपालिले आफ्नो मातहतमा लिएर निर्माण गरे सांस्कृतिक पर्यटनले मूर्तरूप लिनेछ । 

धरानमा पर्यटन सूचना केन्द्र :

पछिल्लो समय धरानमा धार्मिक पर्यटक आगमनको तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न थालिएको पाइन्छ ।

धरान-१४ स्थित धार्मिक स्थलमा आउने पर्यटकहरूको तथ्याङ्क उपमहानगरपालिका तथा वडा कार्यालयले संयुक्त रूपमा सङ्कलन गर्न थालेको हो । विजयपुर चौक स्थित पर्यटन सूचना केन्द्रका मिलन बस्नेतका अनुसार विजयपुरमा दैनिक १५० देखि ५०० जनासम्म भारतीय सहित आन्तरिक पर्यटक आउने गरेको पाइन्छ ।

पर्यटकहरूको नाम थर, सङ्ख्या, ठेगाना मोबाइल नम्बर समेत राख्ने चलनले विजयपुरमा प्रति महिना न्यूनतम ९ हजारको सङ्ख्यामा पर्यटकहरू आएको तथ्याङ्क देखिन्छ ।

पछिल्लो समय सुरु गरिएको विजयपुर आउने पर्यटकको तथ्याङ्क सङ्कलन सकारात्मक कदम हो । त्यस बाहेक धरानमा सञ्चालित साहसिक पर्यटन, खानपिन, कला, साहित्य, संस्कृतिका लागि मानिसहरू आउने गर्दछन् । उनीहरूको धरान बसाई सहितका छुट्टाछुट्टै तथ्याङ्कहरू, उनीहरूका संक्षिप्त टिप्पणीको विश्लेषणबाट धरानको पर्यटन पूर्वाधारका आवश्यकता पहिचान हुनसक्छ । 

त्यस्तो, पूर्वाधार स्थानिय समुदायलाई प्रत्यक्ष लाभ पुग्ने व्यापार, व्यवसाय पनि हुन सक्छन् । धरानमा पर्यटकहरुको आगमनको तथ्याङ्कलाई विश्लेषण गरेर नीतिगतरुपमा बजार प्रवर्द्धन गर्न सकिएमा स्थानिय समुदायले पर्यटनबाट प्रत्यक्ष लाभ लिन सक्ने देखिन्छ । 

साहसिक पर्यटनको आकर्षण :

पछिल्लो समय धरानबाट सञ्चालित साहसिक पर्यटनमा आकर्षण बढेको छ । तमोर रिभर एडभेन्चर प्रालिबाट लेगुवा देखि अरुण नदी हुँदै चतराको रुटमा विगत १८ वर्षदेखि र्‍याप्टीङ सञ्चालन हुँदै आएको छ । सञ्चालक मदन ढकालका अनुसार पछिल्लो समय झापा, दमक, उर्लाबारी र भारतीयहरू समेत एक सिजनमा ६०/७० टिम आउने गरेका छन् । उनले भने ‘भारतको भेलोरबाट आएको टिमले तमोरमा र्‍याप्टीङ गरेको थियो ।” र्‍याप्टीङ  वर्षको २ महिना चैत्र र वैशाखमा मात्रै चल्ने गर्दछ । 

लेगुवादेखि सुरु हुने र्‍याप्टीङ अरुणनदी हुँदै चतरा निस्किन एक रात दुई दिनभित्र ९ घण्टाको प्याकेज रहने गरेको छ । छिन्ताङमुनि तातोपानी ठाउँमा क्याम्प फायर गरी १ रात होल्ड गराएर पर्यटकहरूलाई चतरासम्म ल्याइने गरिन्छ । यसै गरी मूलघाटदेखि चतरासम्म ३४ किलोमिटर बिहान ५ बजेदेखि बेलुकी ५ बजेसम्म पूरा हुने १२ घण्टाको प्याकेज छ । त्रिवेणीको बगरमा पर्यटकहरूले दिउँसोको खाना खान्छन् । ढकालका अनुसार कम्पनीसँग ५ र्‍याप्टीङ बोट छ । एउटा बोटमा ८ जनासम्म यात्रा गर्छन् । 

वर्षमा ७ सय जना प्याराग्लाइडिङमा उड्छन्  :

साहसिक पर्यटनको अर्को आकर्षण प्याराग्लाइडिङ दक्ष पाइलटको अभाव भए पनि धरानमा वर्षमा ७०० जनालाई हवाई दृश्यावलोकन गराउँदै आएको तथ्याङ्क छ ।

धरान स्काई एडभेञ्चर प्रालिका सञ्चालक रोशन अधिकारीका अनुसार कम्पनी सँग ६ वटा प्यारासुट भएता पनि दक्ष पाइलटको अभावमा पूर्ण क्षमतामा सेवा प्रदान गर्न सकिएको छैन । पछिल्लो समय पोखरामा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल सञ्चालनमा आएपछि त्यहाँ प्याराग्लाइडिङमा रोक लगाइएको छ । पोखरापछिको प्याराग्लाइडिङको सम्भावना धरानमा बढेर गएको छ ।

सेछ एडभेन्चर :

साहसिक पर्यटनका लागि धरानमा नयाँ नाम थपिएको छ सेछ एडभेञ्चर । सेछ एडभेन्चर होलिडे प्रालिले धरान-२० चिण्डेडाँडामा सञ्चालन गर्दै आएको डेढ सय मिटरको स्काइसाइकल डबल लाइन, २०० मिटरको जिप लाइन र ५०/५० फिटको ह्याङगिङ ब्रिज पर्यटनका लागि थप आकर्षण बनेको छ ।

सेछका सञ्चालक वासुदेव बरालका अनुसार अहिलेसम्म धरानको पर्यटन भन्ने बित्तिकै धरान, भेडेटार, डाँडाबजार, राजारानी, कोशीटप्पु सम्मलाई बुझ्छौँ । साथै, बरालले भने ‘धरानको पर्यटन भनेको प्रदेश १ मा रहेका तीन वटा महत्त्वपूर्ण हिमालहरू मकालु र कञ्चनजङ्घा जाने गेटवेको रूपमा जोडेर हेर्नु जरुरी छ ।’ हिमालको पर्यटन साहसिक पर्यटन भएकोले धरानमा त्यसैलाई जोड दिन जरुरी भएको उनको भनाई छ ।

शैक्षिक र खानपिन पर्यटन :

छिमेकी मुलुक भारतको सिमाक्षेत्रका अधिकांश पर्यटकहरू यहाँका प्राकृतिक दृश्यसँगै खानपिनको लागि धरान र आसपासका पर्यटकीय स्थलहरूमा आकर्षित हुने गरेको छ । विदेशमा रोजगारीका लागि होटल म्यानेजमेन्टको दक्ष जनशक्तिको माग बढेको बेला धरानका कलेजहरूमा त्यसको गुणस्तरीय पढाइले विद्यार्थीहरू आकर्षित भएका छन् । 

 युएन कलेजका होटल म्यानेजमेन्ट प्रमुख गगनमान श्रेष्ठ भन्छन् ‘यसले धरानमा शैक्षिक र खाना पर्यटनको पनि सम्भावना प्रबल रहेको देखाउँछ ।’ उनका अनुसार युएनमा होटल म्यानेजमेन्ट पढ्ने प्लसटूका ६० प्रतिशत विद्यार्थीहरू धरान बाहिरका छन् । हात्तीसार क्याम्पस, वीपी प्रतिष्ठान, पूर्वाञ्चल इन्जिनियरिङ क्याम्पस, सुनसरी टेक्निकल कलेजमा अधिकतर धरानबाहिरका विद्यार्थीहरू पढ्छन् । यो अवस्थालाई विद्यार्थीहरू आकर्षित गर्न शैक्षिक पर्यटनको नीति बनाउन जरुरी भएको उनको धारणा छ । 

धरानमा धराने थुक्पा, मोःमोः, चाउमिन, सुकुटी, गिदी, जिब्रो, कानको स्वाद लिन पनि मानिसहरू धरान आउँछन् । आदिवासी खानपिन तिते, मेखे, याङवेन आदिलाई प्रवर्द्धन गर्न ब्राण्डिङ र प्रोमोटिङ गर्न सकेमा भारतको सिक्किम, दार्जिलिङ, सिलिगुढीका पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्न सकिने र खाना पर्यटनबाट धरानको व्यापार व्यवसाय बढ्ने श्रेष्ठको भनाई छ । 

प्राकृतिक भूगोलको साथ :

समुद्री सतहदेखि ११४८ फिट उचाइमा रहेको धरानलाई प्राकृतिक भूगोलले साथ दिएको छ ।  ३९ दशमलव ९२ वर्ग माइल क्षेत्रफल रहेको धरानको विशेषता आदिवासी सांस्कृतिक विविधता पनि हो । त्यसैमा आधारित होमस्टे पर्यटनले पनि धरानको पर्यटन प्रवर्द्धनमा थप चर्चामा ल्याएको छ । साथै धरान–२० विष्णुपादुका कोकाहा सामुदायिक होमस्टे, छापामार कृषि पर्यटन होमस्टे, चिण्डेडाँडा सामुदायिक होमस्टे, भेडेटारमा देवीथान सामुदायिक होमस्टे, बसन्तटारको सोताङ अर्ग्यानिक होमस्टेले होमस्टे पर्यटनलाई अघि बढाएको छ । 

धार्मिक पर्यटनको केन्द्र :

धरानको पर्यटन अहिलेसम्म धार्मिक, ऐतिहासिक विजयपुरडाँडा र त्यहाँ अवस्थित तिर्थस्थलहरुले धान्दै आएको छ ।

बुढासुब्बा, दन्तकाली, पिण्डेश्वरमा आउने धार्मिक पर्यटकहरूको ठुलो सङ्ख्या संसारभर चर्चाको विषय रहँदै आएको जगजाहेर छ । यसमध्ये पिण्डेश्वरमा मात्र बोलबम मेलाका समय प्रत्येक वर्ष साउन महिनामा ५ लाख तिर्थालु आउने गरेको बाबा धाम समितिका अध्यक्ष विकास बनेपाली बताउँछन् । उनले भने ‘बोलबमका तिर्थालु नेपालका मात्र होइन भारतका विभिन्न प्रान्तहरूबाट आउँछन् ।’

चुनौतीहरू :

धरानको पर्यटन प्रवर्द्धनका धेरै कामहरू भएतापनि तिनै तहका सरकारको स्पष्ट नीति, योजना र कार्यक्रम नबन्नु चुनौतीका रूपमा रहेको छ । बनेपाली भन्छन् ‘बोलबममा लाखौँ मानिस आउँछन् उनीहरूलाई दुई तीन दिन धरानमै बस्ने आकर्षण दिने कुनै योजना छैन ।’ उपमहानगरपालिका  र पर्यटन सम्बद्ध संस्थाहरूले यसतर्फ गम्भीर ध्यान दिएका छैनन् । 

होमस्टे सञ्चालकहरू पनि उपमहानगरपालिकाबाट होमस्टे प्रवर्द्धनका लागि आवश्यक नीति निर्माण र पर्याप्त सहयोग नपाएको गुनासो गर्छन् । उपमहानगरपालिकाले सुरुमा केही सहयोग गरे पनि त्यसलाई निरन्तरता नदिएको उनीहरूको भनाई छ । मुख्यरुपमा धरान आएका पर्यटकहरुलाई  होमस्टेसम्म ल्याउने परिपाटीको विकास नभएको, प्रचार प्रसारमा कमी भएको उनीहरू बताउँछन् । छापामार होमस्टेका सञ्चालक प्रेम राई भन्छन् ‘होमस्टे सञ्चालन च्याँखे थाप्ने र रुङ्ने काम मात्र हुन गएको छ ।’

र्‍याप्टीङ सञ्चालक मदन ढकाल भन्छन्–धरानमा पर्यटन बोर्डले ३ पटक पर्यटन मार्टको आयोजना गर्‍यो  तर सबैमा होटललाई मात्रै प्रवर्द्धन गरियो । अन्य पर्यटन व्यवसायलाई ओझेलमा पारियो । पर्यटन व्यवसायी तथा होटल व्यवसायीसमेत रहेका वासुदेव बराल भने धरानमा पर्यटकले खोजेको होटलै पाइन्न । उनी भन्छन् ‘धरानमा ५ सय जना मान्छे आएर एसी रुम भएको होटल खोज्यो भने उपलब्ध छैन । श्रीअन्तुजस्तो गाउँले दिनमा ५ हजार मान्छे राख्न सक्छ । भेडेटारले जत्ति मानिस राख्न सक्छ, त्यति धरानले सक्दैन ।’

उनका अनुसार धरानको पर्यटनसम्बन्धी मुख्य प्रडक्ट के हो ? भन्ने कुरा अझै निश्चित गरिएको छैन । धार्मिक, पर्यावरण, साहसिक वा सांस्कृतिक कुन पर्यटन हो ? अन्योल छ । धरानले पर्यटक प्रवर्द्धन गर्ने हो भने प्रडक्ट किटान गर्दै टार्गेट बढाउन पर्दछ । धरानको पर्यटन प्रवर्द्धनमा देखिएका चुनौतीहरूको अन्त्य गर्न वृहत् अन्तरक्रिया र स्पष्ट नीति तथा कार्ययोजना बनाई अगाडि बढ्नुपर्ने उनको भनाइ रहेको छ ।  

पर्यटनले सबै पक्षको प्रवर्द्धन हुन्छ :

धरान उपमहानगरपालिकामा नयाँ आएका जनप्रतिनिधिहरूले धरानको पर्यटन विकासमा कस्तो नीति तथा कार्ययोजना निर्माण गर्ने हो त्यो प्रतीक्षाकै विषय बनेको छ ।

उपमेयर अइन्द्रविक्रम बेघा भन्छन् ‘विगतमा पर्यटन प्रवर्द्धन र विकासका लागि भनेर अवलोकन, भ्रमण, गोष्ठी र अन्तक्र्रियाहरुमा मात्र बढी खर्च भएको तर कुनै पर्यटकीय संरचना वा पूर्वाधारहरू बन्न सकेको देखिन्न ।’ उनले धरानको पर्यटनको मेरुदण्ड धार्मिक तथा सांस्कृतिक पर्यटन नै भएको बताउँदै सबै पर्यटनका पूर्वाधारहरूको प्रवर्द्धन हुने गरी पर्यटन नीति तथा कार्ययोजना बनाउने प्रतिबद्धता प्रकट गरे ।