प्रत्येक वर्ष कार्त्तिक शुक्ल द्वितीयाका दिन मनाइने वैदिक सनातनी नेपालीहरूको दोस्रो महान चाड तिहारको अन्तिम दिन आज दाजुभाइले दिदीबहिनीबाट र दिदीबहिनीले दाजुभाइको हात बाट सप्तरङ्गी टिका ग्रहण गरि मनाइँदै छन्। भाइटीकाको टीका आज दिनभर लगाउन कुनै बाधा नभएपनि साइत खोज्नेका लागि  रहेको छ। आज भाई टिका लगाउने विषयमा विभिन्न उच्छृङ्खल हाल्ला सुनिए पनि ढुक्क भएर भाईटिका ग्रहण गर्दा हुन्छ।

परापूर्वकालमा यमराजकी बहिनी यमुनाले यसै दिन आफ्नो आफ्नो दाजु यमराजलाई भाईटिका लगाइ दिएको कथन छ। यमपञ्चकका पाँच दिन यमराजले यमुनाको घरमा बास गर्ने हुनाले यी पाँच दिन सम्म यमराज यमपुरीमा नहुने र यस समयमा मृत्यु प्राप्त गरेका आत्माहरू सीधै स्वर्ग जान्छन् भन्ने धार्मिक मान्यता रहेकोछ

भाइ तिहारको दिन दियो, कलश र गणेशको पूजा गरि, यमराजको आह्वान गर्ने र बिमिरो, ओखर, तेल, मखमलीको माला, दूबो, टीका, कटुस आदिको प्रयोग गरि अष्टचिरञ्जीवीको पुजा सहित भाईपुजा गरे सुख-समृद्धि, अरोग्य एवं दीर्घायू प्राप्त हुने विश्वास छ। लामो समयसम्म भेटघाट नभएका दाजुभाइसँग भेटघाट हुने, सम्बन्धमा आएको चिसोपन हटाई मिलन गराउने तथा सम्बन्धलाई अझ दिगो बनाउने माध्यमका रूपमा यस पर्वलाई लिइन्छ । दिदीबहिनीले काग तिहार कै दिन दाजुभाइलाई भाइटीकाको निम्ता स्वरूप पान-सुपारी, फूल आदि दिने चलन छ। भाइटीकाका दिन टीका नलगाई केही खानु हुँदैन भन्ने जनविश्वास छ।

टीकाको दिन बिहानै नुहाएर अष्टचिरञ्जीवीको अर्थात् अश्वत्थामा हनुमान्, विभीषण, परशुराम, मार्कण्डेय, बलि,व्यास कृपाचार्य पुजा गर्नु पर्दछ । सबैभन्दा पहिले दियो, कलश तथा गणेशको पूजा गरी बिमिराको पूजा गरिन्छ । त्यसपछि दाजु-भाइको मङ्गलको कामना गर्दै ढोकामा ओखरको तथा यमराजको पूजा गरी कालको बाटो छेक्न पानी तथा तेलले ७ घेरा हाली दाजुभाइलाई घेरा हाल्नु पर्छ । फूल, अक्षता, चन्दन तथा लाभाले पूजा गरी दाजुभाइको शिरमा तेल लगाइदिनुपर्छ । सगुनका रूपमा दही दिनुपर्छ । भाइटीकाका दिनमा दाजुभाइलाई लगाइदिने मखमली, सयपत्री तथा दूबोको मालाको पनि छुट्टै महत्त्व रहेको छ ।

मखमली कहिल्यै ओइलाउँदैन, सयपत्रीको रङ्गकहिल्यै उडेर जाँदैन भने दूबो सधै हरियै रहन्छ । दिदीबहिनीले दाजुभाइको यश, आरोग्य, दीर्घायूको कामना गर्दै निधारमा सप्तरङ्गी टीका लगाइदिन्छन् । सप्तरङ्गी टीकामा भावनाको मेल हुँदा शान्तिको वर्षात हुन्छ र दाजुभाइप्रतिको प्रेम रङ्गजस्तै गाढा तथा निरोगी भैरहने विश्वास गरिन्छ। टिका लगाएपछि उपहार आदान-प्रदान गरिन्छ ।

दाजुभाइ वा दिदीबहिनी नहुनेहरूले रानी पोखरी स्थित मन्दिरमा पूजाआजा गर्छन् । तिहारमा लगाइने टीका सात रङ्गका हुन्छन्, पहेंलो, नीलो, सुन्तला रङ्गको, सेतो, हरियो, रातो र कालो यी सात रङ्गका टीकालाई सप्तरङ्गी भनिन्छ। सतरङ्गी टीकालाई निधारमा उर्द्ध आकार रेखामा सिधा लगाइन्छ।

गोवर्धन पुजा
आज द्वापर युगमा अवतरित हुनुभएका भगवान श्रीकृष्णको स्मरण स्वरूप गोवर्द्धन पुजा पनि गरिन्छ । भगवान् श्रीकृष्णले अहंकारी इन्द्रको घमण्डलाई नाश गर्न व्रजमा गोवद्र्धन पुजाको थालनी गर्नुभएको थियो। त्यसबेला देखि हरेक वर्ष यमपञ्चक अन्तर्गत गोवर्धन भगवानको पूजा गर्ने गरिन्छ ।

गाइको गोवरले पहाड बनाइ त्यस पहाडमा गोवर्द्धन रुपी श्रीकृष्णको पूजा ५६ प्रकारका परिकारहरु चढाएर गर्नु पर्दछ भन्ने शास्त्रिय मान्यताहरु रहेको छ। गोवर्धन पुजा गर्दा दही, नौनी, आदि अनिवार्य रुपमा हुनुपर्दछ । श्रीमद् भागवत महापुराण, देवी भागवत, विष्णुपुराण लगायतका ग्रन्थहरुमा यस पुजाको ठूलो रहेको छ।

प्रल्हाद पुत्र राजा बलिको पुजा

परापुर्व कालमा अतिनै दानविर वलिराजा यस पृथ्वीमा राज्य गर्थे। उनको धर्मको प्रतापले स्वर्गादि लोकहरू हल्लिन थाले र देवताहरूले भगवान् विष्णुको प्रार्थना गरे जसमा भगवान विष्णुले बलिलाई दमन गरी पाताल पुर्याउने आश्वासन दिनुभयो। त्यसपछि वामनको रुप लिएर बलिलाई छल्न भगवान विष्णु बलिराजा कहाँ गइ तीन पाउ जमिन दानको याचना गरे । राजा बलिले सोचे "म जस्तो दानविर काँह अएर त्यती थोरै जमिन मग्ने" तै पनि मागे अनुसार संकल्प गरिदिए।

संकल्प पूर्ण हुना साथ वामनको रुप विराट भयो र एउटै पाउले समस्त पृथ्वी ढाकिदियो र अर्को पाउले आकाश त्यस पछि तेस्रो पाउ भरिको जमिन कहाँबाट दिने भनी बलि अन्योलमा परे र उनले आफ्नो टाउको थापे, शिरमा विष्णुको पाउ पर्ना साथ बलि भासिएर पाताल पुगे, अन्त्यमा विष्णुसित उनले प्रार्थना गरे कि उनलाई वर्षमा एक पल्ट तिहारको बेला पृथ्वी घुम्ने अवसर दिइयोस्, यस प्रार्थनालाई स्वीकारेर बलिलाई वर्षमा एकपल्ट आउने अनुमति दिनुभयो र त्यसैले यमपञ्चकका अवसरमा बलिराजाको पुजा गरि देउसेहरू पनि बलि राजा आउन नभ्याएको र उनीहरूलाई बलिले पठाएको भनी देउसी भट्याउने गर्दछन्। स्त्रीजातिहरूले पनि बलिको स्वागतमा भैली गीत गाउँछन् र औंसीको रातभरि भैली खेल्छन्।

नेपाल संवत ११४१

राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाःले देशभरका जनतालाई ऋणमुक्त पारेर चलाएको सम्वत् नै नेपाल सम्वत् हो । यस उपलक्ष्यमा "न्हूदँया भिन्तुना" भन्दै देशैभरी र विदेशमा समेत शुभकामना आदनप्रदान गरिन्छ । नेपाल सम्वत् चन्द्रमासमा आधारित समय चक्र अथवा साल हो विक्रम संवतको कार्तिक शुक्ल पक्षका दिनमा नेपाल संवतको प्रथम दिन पर्दछ। भक्तपुरका राजा राघव देवको पालादेखि चन्द्र शमशेरको पालासम्म सरकारी कार्यलयमा नेपाल संवतको प्रचलन रहेको इतिहास छ ।

१२ वटा औंसीको एकवर्ष मापन गरिएको यस संवतमा एउटा औंसीबाट अर्को औंसीसम्मको मापनलाई एक महिना मानिएको हुन्छ र यस सवंतमा ३५४ दिनको एक वर्ष पर्न जान्छ । नेपाल सम्वत् अनुसारका महिनालाई क्रमशः कछला, थिंला, पोंहेला, सिल्ला, चिल्ला, च्वला, बँछला, तँछला, देल्ला, गुँला, ञला र कौला भनिन्छ | आधिकारीक रुपमा चलनचल्तीमा प्रयोग बढिरहेको यस संवतलाई नेपाल सरकारले पनि आधिकारीक मान्यता दिएको छ । नेवारी समूदायमा भने यस संवतको ब्यापक प्रयोग र मापन गरिएको पाइन्छ ।