मृतकको दाहसंस्कार गर्न नदिएर पीडित परिवारको पिडामा नुनचुक छर्किने ?

निरङ्कुश सामन्ती राजतन्त्र वा निरङ्कुश कुनै पनि राज्यसत्ता शासकहरूले जात, धर्म, परम्परा संस्कार संस्कृतिको आडमा आफू अनुकूल मन गढन्ते ढङ्गले नियम कानुन बनाउने आदेश हुकुम गरेर आम जनताको उच्चतम हितलाई भन्दा आफू र आफ्ना वर्गका मान्छेको उच्चतम हितमा शासन गर्न खोज्नु निरङ्कुश तानाशाही व्यवस्थाका अवगुण मध्ये प्रमुख एउटा गुण यही हो ।

लोकतन्त्रमा जनताले आफूलाई अन्याय मार्का परेको कुरा विरोध गर्न प्रतिकार गर्न आफ्ना विचारहरू राख्ने स्वतन्त्रता हुने तर स्वतन्त्रताको नाममा मन गढन्ते कुरा गर्न सडक र गल्लीमा जम्मा भएको भिडबाट सबै कुराको निर्णय गराउन खोज्नु वा आÏनो मात्र स्वार्थ र हितका कुरा गरेर नियम कानुन प्राविधिक नियमलाई समेत प्रभावित पार्न खोज्नु लोकतन्त्रका अवगुणहरू मध्ये एउटा गुण हो ।

यसबाट के कुराको पुष्टि हुन्छ भने सबै चिज वस्तु राज्य व्यवस्था नियम कानुन विचारधाराका गुण र अवगुण हुन्छन् । जुन चिज वस्तुमा धेरै गुण थोरै अवगुण हुन्छन् । धेरै गुण भएको विचार र कर्म अगाडी बढ्छ । धेरै अवगुण भएका कुराहरू पछाडि पर्दै र लोप हुँदै जान्छन् । तर मान्छेलाई बढी न्याय स्वतन्त्रता भयो भने त्यसबाट अराजक प्रवृत्ति पनि जन्मिने रहेछ भन्ने कुरा पनि विश्व मानव समाजको सतहमा देखिँदै आएको छ ।
यस्ता प्रसङ्ग र सन्दर्भहरू यो पंङतीकारको जीवनमा समाज शिक्षा, स्वास्थ्य, राजनीतिक, धर्म संस्कार संस्कृति र व्यक्तिगत जीवनका घटना क्रममा धेरै नै छन् । यहाँ म पछिल्लो घटना क्रमको सन्दर्भलाई यहाँ जोड्न गई रहेको छु ।

२०६१ सालमा धरान-१५ सेउती खोलाको पूर्व गढतिर बगरमा धेरै भूमिहीन सुकुम्वासीहरू बसोबास गरे भूमिहीन सुकुम्वासीहरूको बसोबास सँगै त्यहाँ धेरै चलाख खेलाडीहरूको पनि चलखेल पनि हुन थाल्यो त्यहाँ“ भूमिहीन सुकुम्वासी भन्दा पनि वरपर घर जग्गा भएका केही चलाख मानिसहरूले घडेरी रोक्ने र बेच्नेहरूको होडबाजी नै चल्यो । केही मान्छेहरूले त्यही घडेरी रोकेर बेचेर दुई वटा जर्सी गाई किनेर पछि यो बस्ती उठाउनु पर्छ भन्दै पनि हिँडे म त्यो बस्तीमा वास्तविक भूमिहीन सुकुम्वासी सँग जोडिएर काम गरी रहेको हुनाले यो बस्तीलाई कसरी स्थायी र व्यवस्थित गर्न सकिन्छ भन्ने चिन्ता मात्र थियो ।

त्यसका लागि हामीले प्रयास गर्‍यौ प्रयत्न गर्‍यौ । जहाँ बस्ती बस्यौ बस्ती बसी सके पछि कसैले ग्रिन पार्क बनाउनु पर्ने योजना ल्याए कसैले रिङ्गरोड बनाउने योजना ल्याए । राजाको हुकुमी शासन हाम्रो कुरा सुन्दैन थिए । त्यो पनि धरान नगरपालिकामा औपचारिक वार्ता भयो । हामी वार्ता टोलीमा ३ जना थियौ । वार्ता टोलीका एक जना सदस्यले भन्नु भयो मलाई त बाख्रालाई घाँस लिएर आउँदा-आउँदै बस्तीको अध्यक्ष बनी दिनु भनेर अध्यक्ष भएको हु अरू कुरा मलाई थाहा छैन भन्नु भयो । अर्का वार्ता टोलीका सदस्यले भन्नु भयो यो बस्ती स्थायी हुने नहुने कुरा पछि सेउती खोलामा आउने बाढीले गर्छ अहिले हामीले यहाँ छलफल गरी रहनु आवश्यक छैन भनेर बाहिरिनु भयो त्यस पछि म एक्लै परे राजाको शासन प्रहरी प्रशासनको पेलाईका अगाडी त्यति बेलाका राजनीतिक दलका प्रतिनिधि निरीह थिए ।

बस्ती उठाउने निर्णय भयो मैले निर्णय प्रति असहमति जनाएर सही गरे धेरै बस्तीवासीहरूले वार्ता कस्तो भयो भनेर सोधे मलाई सुनाउन गाह्रो भई राखेको थियो।  मैले वार्ताको क्रममा रिङ्ग रोड बनाउने ग्रिन पार्क बनाउने भन्ने तर्क गर्ने मानिसहरूलाई हाम्रा भूमिहीन सुकुम्वासीहरू त्यति मूर्ख छैनन् हामीले रिङ्ग रोड मात्र होइन तीन लेन रोड बन्ने सडकको भाग छोडेका छौ । स्थानीय दाह संस्कारको घाटको लागि मलामी विश्रामालय र एउटा प्राथमिक तहको विद्यालय सञ्चालन गर्ने जग्गा समेत छोडेका छौ भनेर तर्क गरी सकेको थिए तर पनि बस्ती उठाउने निर्णय भयो निर्णयमा पुनरावलोकन हुने अवस्था थिएन । ग्रिन पार्क माग्नेहरू केही दिनमा हङकङ युके तिर लागे ।

मलाई मेरो पनि नाम जोडिएकोले बस्ती जोगाउने चिन्ता थियो । त्यसै क्रममा हामी जग्गा मात्र रोक्ने होइन वर्तमान र भावी विकासको लागि पनि त्यत्तिकै चिन्तनशील छौ भनेर प्रमाणित गर्न बस्तीको माथिल्लो भागमा मलामी विश्रामालयको उद्घाटन गरायौ । उद्घाटन गर्न सरकारी निकायहरू सबै हाम्रो विपक्षमा थिए । कसैलाई निमन्त्रणा गर्ने अवस्था थिएन । २०५९ साल देखि कुनै पनि निकायहरूमा जन प्रतिनिधिहरू थिएनन् । देश, सेना, प्रहरी र कर्मचारीहरूले चलाई रहेको अवस्था थियो । हामीले तत्कालीन नीराजन बस्ती कल्याण समाजका अध्यक्ष हाल धरान उपमहानगरपालिका १५ नं. वडा अध्यक्ष नरेश कुमार इवारमलाई प्रमुख अतिथि बनाएर मलामी विश्रामालय उद्घाटन गर्‍यौ ।

यतिले मात्र बस्ती जोगिने अवस्थामा थिएन किन की धरान नगरपालिकामा बस्ती उठाउने निर्णय भई सकेको थियो । त्यही बेला मलाई एक जना सुकुम्वासी नेताले राजदरबार निकट सकुम्बासी नेता हुकुमसिंह लामालाई भेट गराए उनको र मेरो २०४८ सालमा सुकुम्वासीहरूकै भेलामा काठमाडौँ गौशालामा भेट भएको थियो । उनीहरू बाहिर सुकुम्वासीका कुरा गरे पनि भित्र दरबारको पक्षमा सुराकी गर्दथे त्यो कुरा थाहा पाए पछि मैले तिनीहरूको राष्ट्रिय सुकुम्वासी व्यवस्था तथा जन सुधार सङ्घ नामक संस्था नै छोडिदिएको थिए । मलाई बस्ती जोगाउन धौ धौ भएको बेला राजाको शासन भएको बेला दरबार निकटको मान्छे भेट्दा मैले समस्याहरू राखे उनले राजालाई एउटा बिन्ती पत्र लेख्न सुझाए म दरबारमा पुर्‍याई दिन्छु भने होटेलमा बसेर चिया त पिइयो तर बिन्तिपत्र कहाँ बसेर लेख्ने समस्या भयो एक जना सुन पसल गर्ने साथीको पसलमा बसेर बस्ती नउठाई पाउ भनी राजदरबारमा बिन्ती पत्र लेखियो र हात लगाइयो ।

बिन्तिपत्र पुगे पछि दरबारले धरान नगरपालिका यहाँका पुलिस प्रशासनमा बस्ती उठाउने निर्णय तत्काल कार्यान्वयन नगर्नु भन्ने निर्देशन आयो । यस्तो निर्देशन आउँदा म धरान नगरपालिकाको कार्यकारी अधिकृत डण्डुराज घिमिरेको कार्य कक्षमै थिए । दरबारको फोन उठाई सकेर उहाँ“ले कार्यकक्षमा जम्मा भएका मानिसहरूलाई भन्नु भयो यी सुकुम्वासीहरू स“ग त सावधान हुनु प¥यो है त्यहाँ त नियम कानुन जान्ने हामीलाई घुमाउने र दरबार सम्म पहुँच भएका मान्छेहरू रहेछन् । म चुपचाप सुनी मात्र रहे म त्यो दिन त्यो कामको सिलसिलामा गएको पनि थिइन अर्कै सिलसिलामा गए पनि बस्ती जोगिने कुरा थाहा पाइयो। ज्यादै खुसी लाग्यो बेलुका मेरा सहयोगीहरूलाई बोलाएर यो कुरा पनि सुनाए तर मैले जुन सुन व्यवसायी मित्रको पसलमा बसेर राजालाई बिन्ती पत्र लेखे त्यो मित्रले अहिले सम्म तपाई कम्युनिस्ट भएर राजालाई बिन्ती पत्र लेख्ने कस्तो खालको कम्युनिस्ट हो भनेर सोधिरहनु हुन्छ ।

सत्ता जो सग हुन्छ त्यो सग काम लिन उसको विधि पुर्‍याउनु नै पर्दो रहेछ । मैले एक घण्टा लगाएर राजालाई बिन्ती पत्र लेख्दा ४०० घर बस्ती जोगिएको थियो त्यो बस्ती जोगाउन अन्य कुनै आन्दोलन गर्नु परेन मैले त्यसैलाई ठुलो उपलब्धि ठाने मैले बस्तीमा रोकेको एउटा घडेरी पनि मैले थाहै नपाई मेरा भाइ भतिजहरूले बेचेर खाई सकेछन् त्यो पनि मैले खोजिन किन कि त्यो बेला सम्म मेरो एउटा बस्ने झुप्रो आÏनै भई सकेको थियो।

आज हाम्रो सुकुम्वासी बस्तीमा पहिला जग्गा रोक्ने सङ्घर्ष गर्ने मान्छे छैनन् त्यहाँ जग्गा किनेर बस्ने मानिसहरूको बाहुल्यता छ । त्यसैले उनीहरू बस्तीको स्थायित्वका लागि सङ्घर्ष गर्ने मानिसहरू होइन बस्ती स्थायित्व भई सके पछि सेकुवा पसल खोल्नेहरूलाई सम्मान र श्रद्धा गरी रहेका छन् । त्यही मलामी विश्रामालय र तीन लाइन सडकले स्थायी भएको बस्तीमा आज कोही सडक निर्माणका लागि एक फुट जग्गा नछोड्ने अरे मलामी विश्रामालय बस्ती छेउमा भयो रे त्यसलाई हटाई दिनु पर्ने अरे परापूर्व काल देखि दाहसंस्कार गर्दै आएको र यस समसान घाटमा लास जलाउन दाह संस्कार गर्ने घाटमा लास जलाउन नपाउने नियम कहिले देखि आयो यो आज अचम्म लागेर आयो ।

यहाँ मैले भन्न र उठाउन खोजेको कुरा के हो भने कोभिड-१९ कोरोना भाइरस सङ्क्रमणको दोस्रो लहर तीव्र रूपमा फैलिए पछि भारत र नेपालमा मृत्यु हुनेको सङ्ख्या दिनानुदिन बढी रहेको छ । कोरोना सङ्क्रमणबाट मृत्यु भएका मृतकहरूलाई पहिलो चरणमा सरकारी तवरबाट खाल्डोमा गाडेर अन्तिम संस्कार गरिँदै आएको भएता पनि दोस्रो लहरमा भने आÏनो धर्म संस्कार परम्परा अनुसार शवलाई गाडेर वा जलाएर पनि अन्तिम दाह संस्कार गर्न सकिने सरकारको स्वीकृति भए पछि भारत लगायत नेपालका विभिन्न श्यमसान घाटमा शव जलाएर दाह संस्कार भई रहेका छन् ।

मृतक मानिसको शवमा कोरोनाका कीटाणु ९० प्रतिशत सङ्क्रमण हुन नसक्ने भएकोले स्वास्थ्य सावधानी र मापदण्ड अपनाएर शवलाई जलाउन सकिने स्वास्थ्य विज्ञहरूको भनाई अनुसार समसान घाटमा लास जलाउन लैजाँदा रोग सङ्क्रमण हुन्छ भन्ने मन गढन्ते हल्लाको भरमा स्थानीयहरूले अवरोध गर्न थाले पछि कोरोना सङ्क्रमणबाट मृत्यु भएका परिवारजनमा पिडा माथि झन् पिडा महसुस भएको छ ।

धरान-१४ र १५ को सङ्गमस्थलमा रहेको खत्रीधारा दाह संस्कार स्थलमा पनि कोरोना सङ्क्रमण भएको व्यक्तिलाई दाह संस्कार गर्न नदिएर धरानलाई मानवीय संवेदनशीलता हराएको सहरको रूपमा परिचय गराएको छ । यसको सिको छिमेकी नगरपालिकाहरुले पनि गर्न थाले पछि कोरोना सङ्क्रमणबाट मृत्यु भएकाहरूको परिवारमा ठुलो चोट पुग्न गएको छ । जसले यो कुराको विरोध गरी रहेको छ । उसको घर परिवारमा त्यस्तो घटना भएर मृतकको शवको अन्तिम संस्कार गर्न नपाउँदा कस्तो अनुभव हुन्छ होला । आफूलाई त्यस ठाउँ राखेर आज केही मान्छेहरूले हेर्न र बुझ्न सकी रहेका छैनन् ।

हैजा रोग महामारीले कसैलाई छोड्दैन भोलि कस्लाई के पर्छ त्यो कसैलाई थाहा छैन । आज कोरोना सङ्क्रमणबाट मृत्यु भएका मृतकहरूलाई परापूर्व काल देखि दाह संस्कार गर्दै आएको दाह संस्कार स्थलमा दाह संस्कार गर्न नदिएर पीडितहरूको पिडामा मलम पट्टि गर्नुको सट्टा नुन चुक छर्किने काम गरी रहेका छन् । भोलि हामी र हाम्रो परिवारमा यस्तो घटना आइपर्दा हामीलाई कहीँ पनि शव व्यवस्थापन गर्न अन्तिम संस्कार गर्न अवरोध भयो भने हामीलाई कति चित्त दुख्छ होला ? आफूलाई यहाँ राखेर सोध्नु पर्दछ ।

यो कोरोना महामारीको बेला कोरोना सङ्क्रमणबाट मृत्यु हुनेहरूलाई शवको अन्तिम संस्कार गर्न नदिने मात्र होइन धेरै प्रकारका हर्कतहरु देखिएका छन् । कोही कोठा भाडा मागेर वर्षा याममा घर कोठाबाट निकाली दिने दम्की दिने । कोही मासिक पारिश्रमिकमा काम गरी रहेका श्रमिहरुलाई बन्दा–बन्दीको बेलाको पारिश्रमिक नदिने जनताको सेवामा अहोरात्र खटिने डाक्टर नर्स सुरक्षाकर्मीलाई दुर्व्यवहार गर्ने गरिब र कमजोर मानिसलाई हेप्ने लगायतका बैक वित्तीय संस्थाहरूले किस्ता मागेर तनाव सृजना गर्ने जस्ता विभिन्न हर्कतहरु भईरहेका छन् ।

यस्तो हर्कत कसैले नगरौँ यो बन्दा बन्दीको बेला घर धनीहरूले कम्तीमा एक महिनाको घर भाडा छुट गरी दिनुहोस् । आÏनो नजिकमा कोही असहाय, आर्थिक रूपमा विपन्न परिवारजनहरू छन् भने उनीहरूलाई केही राहत दिनुहोस् नदिए पनि छुट व्यवहार गरेर कसैको चित्त दुखाउने काम नगर्नु होस तपाई हामीले सुनैको थालमा खाए पनि खाने सितै हो तीन पुस्तालाई पुग्ने कमाई दिए पनि जाने अन्तिममा चितै हो । त्यसैले अमानवीय हर्कत कसैले नगरौँ ।