शरीरमा भिटामिन डी, क्याल्सियम र फस्फोरसको कमीका कारण बच्चाको हड्डीमा देखिने समस्या रिकेट्स हो । रिकेट्स कतिपय अवस्थामा वयस्कमा पनि देखिन सक्छ । जसलाई मेडिकल भाषामा ओस्टियोमिलेसा भनिन्छ । तर, निकै थोरै मात्रै वयस्क व्यक्तिमा यस्तो समस्या देखिन्छ ।

खानाबाट शरीरमा भिटामिन डी, क्याल्सियम र फोस्फोरसलगायतको परिपूर्ति हुने गर्छ । शरीरमा भएको भिटामिनले खानाको माध्यमबाट क्याल्सियम र फस्फोरसको मात्रा रगत र हड्डीमा पठाउँछ । हाम्रो शरीरमा रहेको प्याराथाइराइड ग्रन्थीले क्याल्सियमको अवस्था हेरेफेर गर्ने काम गर्छ, यदि कुनै कारणवश शरीरमा क्याल्सियमको मात्रा कमी भएमा यस ग्रन्थीले हड्डीको क्याल्सियमलाई सोसेर रगतमा क्याल्सियमको परिपूर्ति गर्छ । फलस्वरूप क्याल्सियमको अभाव भएर हड्डी कमजोर हुन्छ, जसलाई रिकेट्स भएको मानिन्छ ।

कसरी थाहा पाउने ?

१, रिकेट्स भइसकेपछि हड्डी कमजोर हुँदै जान्छ । हात र खुट्टाका हड्डीमा दुखाइ उत्पन्न हुन्छ ।
२, बालबालिकामा उमेरअनुसार शारीरिक वृद्धिविकास हुँदैन ।
३, मांसपेशी कमजोर हुँदै जान्छन् । फलस्वरूप बच्चाको दैनिक क्रियाकलापमा बाधा पर्न थाल्छ ।
४, बिस्तारै हातखुट्टाका हड्डी बांगो हुन्छन् । शरीरका हड्डी बाहिर देखिने गरी बांगो हुन थाल्छन् ।
५, बच्चामा सही समयमा दाँत आउँदैनन् । आए पनि बांगोटिंगो हुने, समयमा नआउनेजस्ता समस्या देखिन्छन् ।
६, हड्डी कमजोर हुने भएकाले सानो चोटपटकबाट पनि सजिलै भाँच्चिने हुन्छ ।
७, यस्ता लक्षण देखिएमा अस्पताल गई चेकजाँच गराउनुपर्ने हुन्छ । रगतको परीक्षण र एक्सरेबाट रिकेट्स भएको यकिन गर्न सकिन्छ ।

कारण

१, करिब ६ महिनादेखि ३ वर्षका बच्चा रिकेट्सबाट बढी प्रभावित हुने गर्छन् । यो समयमा बच्चाको वृद्धिविकास तीव्र गतिमा हुने भएकाले शरीरमा क्याल्सियम र भिटामिनको मात्रा बढी चाहिन्छ । पौष्टिक आहारको अभाव भएमा बालबालिकामा यस्तो जोखिम रहन्छ ।
२, दूध खान नमान्ने र शाकाहारी भोजन गर्ने बच्चामा रिकेट्स हुने खतरा धेरै रहन्छ । भिटामिन डीको मुख्य स्रोत बिहानी पखको कलिलो घाम हो । घामबाट वञ्चित भएमा रिकेट्स हुन सक्छ ।
३, कालो छाला भएका व्यक्तिमा रिकेट्सको सम्भावना बढी रहन्छ । सामान्यतया घामले छालामुनि रहेको फ्याटमा पुगेर भिटामिन डी बन्ने गर्छ । डार्क छाला हुने व्यक्तिमा घामको किरण सीधै भित्र छिर्न सक्दैन, फलस्वरूप क्याल्सियमको कमी हुन जान्छ ।
४, वंशाणुगत गुण पनि रिकेट्सको कारण बन्न सक्छ ।

रोकथाम र उपचार

१, बच्चालाई ६ महिनासम्म आमाको दूध मात्रै खुवाउनुपर्छ । त्यसपश्चात् पौष्टिक खानेकुरा, जस्तैः दूध तथा दूधजन्य खानेकुरा, माछा, मासु, अन्डा, अन्न, गेडागुडी, फलफूल र सागपात प्रशस्त खुवाउनुपर्छ ।
२, बच्चालाई बिहानीपखको घाममा लुगा खोलेर करिब १ देखि २ घन्टासम्म राख्नुपर्छ ।
३, हड्डी कमजोर भएमा वा बांगोटिगो भएमा, दाँत समयमा नआएमा वा अन्य समस्या देखापरेमा सम्बन्धित चिकित्सकको परामर्श लिनुपर्छ ।
४, सुरुको अवस्थामा भिटामिन डी, क्याल्सियम र फस्फोरसको सप्लिमेन्ट दिएर ब्यालेन्समा ल्याउन सकिन्छ । तर, हड्डी बांगो नै भइसकेको अवस्थामा भने ब्रेसको आवश्यकता पर्छ । हड्डीलाई सीधा बनाउन यसको प्रयोग गरिन्छ ।
५, कतिपय अवस्थामा हड्डी निकै नै बांगो भइसकेको हुन्छ । यस्तोमा शल्यक्रिया गर्नुपर्ने हुन्छ । नयाँपत्रिका दैनिकबाट

डा. रञ्जितकुमार साह, अर्थोपेडिक सर्जन हिमाल अस्पताल, ज्ञानेश्वर