हर्ष सुब्बा 
धरान : लिम्बु जातिको धर्मशास्त्र मुन्धुमलाई मौलिक दृष्टिकोणबाट अनुसन्धान गरिने भएको छ । 
यसको लागि अमेरिका स्थित मिचिगन युनिभर्सिटीका प्रोफेसर डा.मारोहाङ लिम्बु याक्थुङको नेतृत्वमा लिम्बुहरूको अन्तर्राष्ट्रिय टोली नेपाल आएको छ । टोलीले मुन्धुममा वर्णित पूर्वी नेपालका स्थलहरूको अध्ययन, अवलोकन र अग्रजहरूसँग अन्तरक्रिया गर्नेछ ।
अनुसन्धान हिमालयन याकथुङ कल्चर स्टडीबाट गरिने भएको हो । छोटकरीमा हियाक्स नामक संस्था विदेशमा बसोबास गर्दै आएका लिम्बु याकथुङ समुदायको प्राज्ञिक संस्था भएको बताइएको छ । धरानमा मङ्गलवार टोलीसँग डा.राम नारायण कन्दङवा, प्राडा. गोविन्द तुम्बाहाङ, सहप्राध्यापक चन्द्र लिम्बु फोम्बो सहितसँग संक्षिप्त छलफल गर्‍यो ।
हियाक्सबाट प्राडा.मारोहाङ, बेलायतका लोकेन्द्र तबेबुङ, दिलसिंह मेन्याङबो, जय मादेम्बा, नरेन्द्र माबोहाङ, कमल आङछाङबो, क्यानाडाका विष्णुदत्त आङबुहाङ र काठमान्डुका कुल मेन्याङबो छलफलमा सहभागी थिए । टोलीले धरान विजयपुर स्थित गढी, दरवारस्थलहरुको अवलोकन, झापा, मोरङ, सुनसरीका तुम्याहाङहरुसंग छलफल गर्ने बताइएको छ ।
छलफलमा प्राडा.मारोहाङले श्रुति परम्पराले जीवित राखेको मुन्धुम व्याख्या, विश्लेषणमा बदलिँदो समय र परिस्थितिले धेरै प्रभाव पारेको बताउँदै त्यसबाट मुक्त रहेर मुन्धुमको मौलिकतामा अनुसन्धान केन्द्रित रहने बताए । अहिले सम्म विदेशी अनुसन्धानकर्ताहरुले  देखाएको बाटोमा मात्र मुन्धुमको अध्ययन गरिदैं आएको उल्लेख गर्दै उनले भने ‘यो अनुसन्धानले मुन्धुमलाई अध्ययन गर्नेहरूका लागि मौलिक बाटो तयार गर्नेछ ।’
इतिहासको पछिल्लो कालखण्डमा राजनीतिक विकास क्रमले साँघुरिएको समाज र सभ्यताका आधारमा सीमित गरेर अध्ययन गरिदा लिम्बु याकथुङ समाज र समुदायलाई किरातसँग जोड्ने काम भएको डा.मारोहाङको भनाई छ । विदेशी अध्येताहरूले लिम्बु याकथुङ समाजको मौलिकतालाई वास्तविक रूपमा उजागर नगरेको उनले बताए ।
पितृसत्तात्मक सभ्यता रहेको लिम्बु याकथुङ समाजको अवशेष अहिलेको लिम्बुवानसँग जोडिने प्रागऐतिहासीक कालको भूगोल अहिलेको तिब्बती क्षेत्रमा पाइने डा.मारोहाङले दाबी गरे । उनले भने ‘याकथुङ जातिमा बाबुको अस्तित्व थिएन, सन्तान आमाहरूको हुन्थ्यो र त्यस्तो समाज अहिले पनि चीनको तिब्बती क्षेत्रमा पाइन्छ ।’ याकथुङ मौलिक समाजको फराकिलो र गहिरो अध्ययन नहुँदा किरातसँग जोडिएको उनको भनाई छ ।
पूर्व प्रदेश १ प्रमुख प्राडा.गोविन्द तुम्बाहाम्फे अहिले सम्मको व्याख्या अनुसार किरातबाट छुट्टिएर विभिन्न जाति बनेको भनिएता पनि राई र लिम्बु बिचको व्यवहारिक सम्बन्ध अरूसँग नपाइने बताए । उनले भने ‘पहिचानको कुरा आएपछि राजनीतिक कारणले बढेको बहुसङ्ख्यक जातीय चेतनाभित्र कतिपय तथ्यहरू ओझेलमा पर्दै गएका छन् ।’ 
डा.रामनारायण कन्दङवाले जाति भनेको नै राष्ट्र भएको उल्लेख गर्दै त्यसको पहिचान बचाउन ठुलै मूल्य चुकाउनु पर्ने उदाहरण अहिले युक्रेन बनेको बताए । याकथुङ जाति किरातबाट छुट्टिएको हो होइन भन्ने कुरामा व्यापक बौद्धिक बहस जरुरी भएको उनको भनाई थियो । 
सहप्राध्यापक चन्द्र फोम्बोले नयाँ अनुसन्धानले लिम्बु याकथुङ जातिको मौलिक पहिचानका लागि महत्त्वपूर्ण परिणाम दिने विश्वास व्यक्त गरे । लिम्बु भाषा संस्कृतिका युवा पुस्तका अगुवा सुवास तेयुङले प्राडा.मारोहाङले लिम्बु समाज, समुदाय र संस्कृतिको अनुसन्धानको क्षेत्रमा नयाँ मान्यता, नयाँ मार्गचित्र बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको बताए । धरान–८ स्थित याला बिएस क्याफेमा भएको छलफल डा.कन्दङवाको पहलमा भएको हो ।