 (13)_1727965004.gif)
हर्ष सुब्बा
धरान : यसपालिको साउन महिनामा लाग्ने बोलबंम मेलामा आउनेहरूले पिण्डेश्वर मन्दिरको प्राचीन रूप देख्न पाउने छन् ।
बाह्रौँ शताब्दीमा बनेको मानिने धरान स्थित पिण्डेश्वर मन्दिरको प्राचीन स्वरुपलाई पुनर्स्थापना गरिएको छ । ठुलठुला ढुङ्गाले बनेको मुख्य मन्दिरमा पछिल्लो कालखण्डमा सिमेन्टको प्लास्टर सहित रंगरोगन गरिँदै आउँदा यसको मौलिक स्वरूप छोपिएको थियो । पुरातत्त्व विभागले पहिलो पटक जिर्णोद्वारका लागि बजेट छुट्याई पिण्डेश्वर मन्दिरलाई मौलिक स्वरूप दिएको हो ।
मन्दिर परिसरमा संवत् १२५२ मा पहिलो पटक चढाएको घण्ट छ । घण्टमा लेखिएको अङ्क बुझिए पनि लिपि बुझिन्न । नेपालका प्रथम प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाले विक्रम संवत् १८८४ मा चढाएको घण्ट छ । उक्त संवत्लाई आधार मान्दा पिण्डेश्वर मन्दिरको निर्माण वराहक्षेत्र मन्दिर भन्दा अगावै भएको अनुमान इतिहासकारहरूले उल्लेख गरेका छन् । विक्रम संवत् १९९० सालको भुईँचालोमा भत्किए पछि १९९१ सालमा वराहक्षेत्र मन्दिरको पूनःनिर्माण प्रधानमन्त्री जुद्ध शम्सेरले गरेको शिलालेख छ ।
पिण्डेश्वर परिसर स्थित छुट्टै मन्दिरमा रहेको बाह्रौं शताव्दीको अष्टभूजा भगवतीको मूर्ति पञ्चायतकलामा चोरी भएको सहित परिसरमा थुप्रै पुरातात्त्विक महत्त्वका प्राचीन मूर्तिहरू छन् । सानो पुजारी गोकुल पोखरेलका अनुसार नब्बे सालको भूकम्पले पनि मन्दिरको प्राचिन संरचनालाई कुनै क्षति पुर्याएको सुनिएको छैन । रङ्गरोगनले छोपिएको ठुला ठुला ढुङ्गाबाट निर्मित पिण्डेश्वरको मुख्य मन्दिर अहिले जस्ताको त्यस्तै देखिने बनाइएको छ ।
धरान उपमहानगरपालिका इञ्जिनीयिर हस्त राईले पोहोर साल गरेको प्राविधिक अध्ययनमा मन्दिर ४८ इन्च मोटाई ५२ इन्च चौडाइ व्यासमा कटिङ गरिएको सग्लो ढ्रुंगाको पर्खालले बनेको पाइएको छ । मन्दिरको गुम्बज पनि ढुंडगाले बनेको छ । रातो रङ्ग लगाइएको ढोकाको चौखट समेत ढुङ्गाले बनेको छ । मन्दिर बनेको पर्खालमा ढुङ्गा जोड्न कुनै पदार्थ प्रयोग गरिएको छैन । राईका अनुसार पछि सिमेन्टको प्लष्टर गरिएकाले झट्ट हेर्दा मुख्य मन्दिर अन्य नयाँ मन्दिरहरू जस्तै सामान्य देखिँदै आएको थियो ।
जिर्णोद्वार कार्यमा खटिरहेका कामदार राजन राईका अनुसार मुख्य मन्दिरको बाहिरी भागमा लगाइएको प्लास्टर सुरक्षित ढङ्गमा सफा गर्न मात्र कुल १४ दिन लाग्यो । बाह्रौँ शताब्दीको शैलीमा बनेको गुम्बजको चौतर्फी फेदीमा १२८ वटा शिव भगवानका नन्दी लगायत भूतप्रेतका आकृतिहरू सबै रङ्ग रोगनले पुरिएका थिए । ती कलात्मक ससाना मूर्तिहरूको आकृतिहरू मिहिनेतका साथ अहिले प्रस्ट देखिने बनाइएका छन् ।
पुजारी पोखरेलका अनुसार उक्त जिर्णोद्वार कार्यका लागि पुरातत्त्व विभागले १० लाख रुपैयाँ बजेट छुट्याएको जानकारी दिएको छ । विभागबाटै टेन्डर आव्हान गरी ठेकेदार मार्फत काम गराइएको बताउँदै उनले भने ‘पहिले देखी जिर्णोद्वारका लागि आग्रह गर्दै आएको काम भने भएन ।’ मुख्य मन्दिर ढुङ्गाको बलियो भए पनि पछिबाट इँटा, सुर्किचुनाले बनेको अनुमान गरिएको ७ वटा देवालय कोठाहरू सहितको परिक्रमा स्थल पटक पटकको भूकम्पले जीर्ण बनिसकेको छ ।
जिर्णोद्वार अघि र पछिका तस्विरः जिर्णोद्वार अघि पिण्डेश्वरको मुख्य मन्दिर
उनका अनुसार परिक्रमा स्थलमा पचास जना मानिस पनि अट्दैनन् । परिक्रमास्थललाई जिर्णोद्वार गरी फराकिलो बनाइदिन पुरातत्त्व विभागलाई पटक पटक आग्रह गर्दै आएको पोखरेलको कथन छ । नन्दी मुख्य मन्दिरकोद्वार अघि हुनुपर्नेमा बाहिर जथाभाबी भौतिक संरचना बनाउँदा ढोका बाहिर परिएको छ । पोखरेलको भनाई छ ‘नन्दीलाई मुख्य मन्दिर अघि पर्ने गरी परिक्रमा स्थल भित्र पर्ने गरी जिर्णोद्वार हुनुपर्दछ ।’ विभागको स्वीकृति बिना परिक्रमा स्थल क्षेत्रमा मर्मतको काम गर्न पाइन्न ।
तिन दशक यता पिण्डेश्वर मन्दिर बाबाधामको रूपमा प्रसिद्ध भई वर्सेनी साउनको प्रत्येक सोमवार एकै दिन दसौँ हजार श्रद्धालुहरू सप्तकोसीको जल लिएर अभिषेकका लागि आउने गर्दछन् । मुख्य मन्दिरसँगै जोडेर विभिन्न संरचना बनेकाले दर्शनार्थीलाई परिसरमा व्यवस्थित गर्न कठिन हुँदै गएको छ । यसरी आउने तिर्थालुहरुको सङ्ख्या कोरोनाकला अघि वर्सेनी ५ लाखको हाराहारीमा पुग्ने गरेको पिण्डेश्वर बाबाधाम समितिले जनाएको छ । कोरोना महामारी पछि यसपालि बोलबम मेलाका लागि पिण्डेश्वरमा तयारीका साथै बाहिरी जिल्लाहरूमा प्रचारका कार्य थालिएको छ ।
नेपालको पर्यटनको मुख्य आधार हिमाल पछि धार्मिक स्थल, ऐतिहासिक, पुरातात्विकस्थलहरु नै देखिएका छन् । तर काठमाडौँ बाहिरको महत्त्वपूर्ण तीर्थस्थलहरूका पूर्वाधारको विकास, सम्भार र जिर्णोद्वार भने उपेक्षित छन् । नेपालमा धार्मिक पर्यटनको नयाँ लहर सुरुआत गरेको पिण्डेश्वर बाबाधामले पूर्वमा पर्यटनको उद्धार त गरे, जिर्णोद्वार नहुँदा उसैको भने उद्धार हुनसकेको छैन ।
पूर्वीय धर्मशास्त्रहरूमा महादेव शिवलाई अलौकिक शक्तिमानको रूपमा वर्णन गरिएको छ । उनले जलसमाधी लिन आँटेको पृथ्वीलाई बराह अवतार लिएर उद्धार गरेको पुराण वाचन गरिन्छ । उनै शिवले देव-दानव युद्धमा देवताहरू पराजित भएपछि पृथ्वी मथेर अमृत निकाल्दा बनेको कालकुट विष पिए । मानव उद्धारका लागि उनले नीलकण्ठ अवतार लिएको वर्णन अहिले पनि पारायण गरिन्छ । त्यही अमृत पिण्डबाट शिवले आफै स्थापना गरेको आस्थाले साउन महिनामा त्यस्तो ठाउँ हेर्नआउनेहरु एक किलोमिटर लामो लाइनमा उभिएका देखिन्छन् ।
जिर्णोद्वार पछिको स्वरूप ३ गुम्बज फेदका आकृतिहरू ४ ढुङ्गाको ढोकाको चौखट
