नेपालको भौगोलिक एकीकरणका अभियन्ता तथा तत्कालीन गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहको ३०३औँ जन्म जयन्ती ‘राष्ट्रिय एकता’ दिवस हिजो नेपालमा राजतन्त्रका पक्षधर व्यक्ति, संस्था र राज्यले मनायो ।

सम्झने हो भने, विसं २०६२/०६३ को परिवर्तन अघिसम्म नेपालको भौगोलिक एकीकरणका सफल अभियन्ता मानिएका र राज्य एवं राज्य पक्षका मानिसहरूले बडा महाराजधिराज मानेका पृथ्वीनारायण शाहको जन्म जयन्ती तथा राष्ट्रिय एकता दिवस राज्यस्तरमै मनाउनु अचम्म होइन ।

कतिसम्म भने, म सम्झन्छु हामी सानो छँदा स्कुल बिदा दिएरै वा पुस २७ गते सार्वजनिक रूपमा स्कुल बिदा शनिवार परेको भए पनि सो दिन पनि अनिवार्य रूपमा विद्यार्थीहरूलाई स्कुलमा बोलाएर पृथ्वीनारायण शाहको जन्म जयन्ती तथा राष्ट्रिय एकता दिवस मनाइन्थ्यो ।

विद्यार्थीहरूको जुलुसलाई नारा लगाउन लगाएर स्कुल वरिपरि र स्कुल नजिकका गाउँ पनि घुमाइन्थ्यो । सरकारले पनि राज्यस्तरमै मनाउने गर्थ्यो । यो क्रम विसं २०६२/०६३ को परिवर्तनपछि केही वर्ष बाहेक चलिरहेकै थियो , छ ।

बिचबिचमा पृथ्वीनारायण शाहको जन्म जयन्ती तथा राष्ट्रिय एकता दिवस राज्यस्तरमा मनाउने क्रम रोकिने-चल्ने क्रम चलिरह्यो । बिचमा पृथ्वीनारायण शाहको जन्म जयन्ती तथा राष्ट्रिय एकता दिवस राज्यस्तरमा मनाउने क्रम रोकिने क्रममा नेपालका राष्ट्रवादी भनिने कमरेडहरू असन्तुष्ट रहेका थिए, रहँदै आएका छन् ।

यसो सोचौँ त ‘विश्वका सर्वहाराहरू एक हौँ भन्ने र हामी सर्वहारा कम्युनिष्टहरु अन्तर्राष्ट्रिय जाति हौँ !’ भन्नेहरू नै संयोगले अति राष्ट्रवादी भएर ‘पृथ्वी नारायण शाह दूधले नुहाएका हुन्, महान् हुन्, उनको कुनै खोट नै छैन’ भने जस्तो गरेर पृथ्वीनारायण शाहको गुणगान गाउँदै र अतिशय प्रशंसा गर्दै उनको ‘जन्म जयन्ती तथा राष्ट्रिय एकता दिवस मनाउँथे ।

त्यसरी मनाउन थालेपछि नेपाली कांग्रेसका केही नेताहरू, वरिष्ठ लेखक, पत्रकार, बौद्धिक अथवा बुद्धिजीवी भनिनेहरू, इतिहासकार, राजनीतिज्ञ, समाजसेवी भनिनेहरूले एकतर्फी रूपमा पृथ्वी नारायण शाहको कमी कमजोरी नै नभए जस्तो गरेर अतिशय गुणगान गाउँदै ‘पृथ्वी जन्म जयन्ती तथा राष्ट्रिय एकता दिवस !’ मनाई रहँदा हामीले आश्चर्य नमाने हुन्छ ।

हुन पनि अहिलेसम्म नेपाल उत्पीडित जातजाति, भाषाभाषी, धार्मिक अल्पसङ्ख्यक, पिछडिएको क्षेत्र, जात समूह, दलित, महिला, मुस्लिम आदिप्रति अनुदारवादी रुझान राख्ने इतिहासकार, लेखक, प्राध्यापक, बौद्धिक कर्म गर्नेहरूले पृथ्वीनारायण शाहबारे वास्तविकता जे हो, त्यो लेखेको/बोलेको देखिँदैन ।

त्यसैले ढिला नै भए पनि नेपालका बौद्धिक, लेखक, विश्लेषक, इतिहासकारबाट पृथ्वीनारायण शाहका सबल र दुर्बल दुवै पक्ष बाहिर ल्याउनु पछि  कीर्तिपुरको युद्धमा कीर्तिपुरे जनताद्वारा पृथ्वीनारायण शाहका सेना प्रमुख कालु पाँडे मारिएको थियो ।

पृथ्वीनारायण शाहका भाइ सुरप्रताप शाहको आँखा फुटेको झोँकमा कीर्तिपुरे जनताका नाक-कान काटेको, कीर्तिपुरे सेनाको सिपाहीले पृथ्वीनारायण शाहलाई चिनेर मार्न लाग्दा अर्को सिपाहीले देखेर ‘राजालाई मार्न राजा नै चाहिन्छ, हामीले मार्ने होइन !’ भनेर मात्रै पृथ्वीनारायण शाह बाँचेको प्रसङ्ग इतिहासमा पाइन्छ ।

आफ्नो स्वार्थका लागि गोत्र नै परिवर्तन गरेको प्रसङ्ग, पूर्वका किराँतीहरूलाई छल गरेर अरुण नदीमा बिना हातहतियार भेला भई मीत लगाउने भनी लिम्बू राजाहरूलाई बोलाइयो तर, पृथ्वीनारायण शाहका सेनाहरूले पहिले नै बालुवामा लुकाएर राखेको खुँडा, तरबार आदिले काटेर/मारेर जितेको प्रसङ्ग पनि इतिहासमा छ ।

तनहुँका राजा त्रिविक्रम सेन आफ्नै पिता नरभूपाल शाहका मावली खलकलाई पनि उनका गुरु गौरेश्वर पन्तलाई विश्वासमा लिई मिल्ती गर्ने भनी त्रिशुली नदीको किनार, ज्यामीरघाटमा तत्कालीन प्रचलनअनुसार बिना हातहतियार पृथ्वीनारायण शाह र त्रिविक्रम सेन भेट हुने भनी तय गरिएको इतिहास छ ।

तर, पृथ्वीनारायण शाह र त्रिविक्रम सेन भेट भएर कुराकानी हुँदाहुँदै अघि नै पृथ्वीनारायण शाहका सेनाहरूले योजना अनुसार नदी किनारको बालुवामा लुकाएर राखेको हातहतियार झिकी त्रिविक्रम सेनमाथि जाई लागेको थियो ।

तत्कालै त्रिविक्रम सेनलाई कैद गरी नुवाकोट लगिएको घटनाहरू र, गुरु मानिएका जसले त्रिविक्रम सेनलाई पृथ्वीनारायण शाहसँग भेट्न राजी गराएका थिए । उनै गुरु गौरेश्वर पन्तलाई पनि पृथ्वीनारायण शाहले देश निकाला गरे । उक्त इतिहासका बारेमा भने राष्ट्रवादी कमरेडहरूले कहिल्यै पनि चर्चा गर्दैनन् किन ?

‘पृथ्वीनारायण शाहले पाल्कीमा चढी युद्ध सञ्चालन गरी रहेको वेला शत्रु पक्ष (कीर्तिपुरे) का सेनाले पृथ्वीनारायण शाहलाई चिनेर खुँडा उजाए । तर, अर्को सेनाले आएर ‘राजा त अवध्य हुन्छन्’ भनेर हात नसमातेको भए पृथ्वीनारायण शाहको जीवन त्यसै स्थलमा समाप्त हुन्थ्यो ।’ भनी ‘नेपालको ऐतिहासिक रूप-रेखा’ नामक किताबको पाना नम्बर-१७८ मा बालचन्द्र शर्माले लेखेका छन् ।

यसरी हेर्दा शत्रु पक्षको एउटा सामान्य सिपाहीको दूरदर्शिताले मात्रै त्यो वेला (कीर्तिपुरको दोस्रो लडाइँमा) पृथ्वीनारायण शाह बाँचेको देखिन्छ । यस बारेमा नेपालका राष्ट्रवादी कमरेडहरू किन मौन ? त्यस्तै बेलकोट युद्धमा कैद परेका जयन्त रानालाई पनि जिउँदै छाला काढेर मार्न लगाएको प्रसङ्ग इतिहासमा पाइन्छ ।

मकवानपुरका राजा हेमकर्ण सेनकी छोरीलाई दोस्रो पटक लिन जाँदा आफू बसेको ठाउँमा मकवानपुरे राजाका सेनाले जुत्ता नखोली सलाम गर्दा ती सेनाहरूलाई आफ्नो मानिस लगाई तत्कालै मार्न लगाएको र, त्यसपछि उनका जेठान दिग्बन्धन सेन तुरुन्तै आई...तर, राजा हेमकर्ण सेन तुरुन्तै आई छोरालाई तत्कालै रोकेको प्रसङ्ग पनि छ ।

स्मरणीय छ, इतिहासकार बालचन्द्र शर्माका अनुसार हेमकर्ण सेन तुरुन्तै आई पुगी दिग्बन्धन सेनलाई नरोकेको भए त्यही वेला पृथ्वीनारायण शाहमाथि जे पनि हुन सक्थ्यो । यो भनेको दोस्रो पटक पृथ्वीनारायणको खड्गो टरेको हो कि होइन ?‘ भारध्वज गोत्र’बाट ‘कश्यप’ वा ‘काश्य गोत्र’मा परिवर्तन गरेका थिए, पृथ्वीनारायण शाहले ।