_1725945816.gif)
प्रत्येक वर्ष श्रावण शुक्ल पूर्णिमाका दिन मनाइने जनै पूर्णिमा, रक्षा बन्धन, गुंपुन्हि तथा गाईजात्रा पर्व यसपालि डेंगु महामारीलाई चुनौती दिँदै तागतिलो रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउने "एन्टी अक्सिडेन्ट" युक्त क्वाँटी अर्थात् "पूर्ण प्रोटिन" शक्तिवर्धक पौष्टिक आहार ग्रहण गर्नुका साथै ब्रह्मसूत्र (जनै) तथा रक्षा बन्धन धारण गरी शारीरिक एवम् मानसिक रूपमा तन्दुरुस्त भई विभिन्न रोग सँग जुध्न जनै पूर्णिमा भव्यताका साथ मनाइँदै छ।
ऋषितर्पणी, जनै पूर्णिमा, रक्षा बन्धनजस्ता विभिन्न नामले प्रचलित श्रावण शुक्ल पूर्णिमाका दिन विशेष विधिले नदी तलाउमा गई कुश, अपमार्ग, दुवो, गाईको गोबर, तुलसीको माटो, खरानी इत्यादि शरीरमा लगाई आह्निक सूत्र वलीबाट महासङ्कल्प वाचनपछि देह शुद्ध गरेर ललाटमा त्रिपुण्ड धारण गरी सूर्योपस्थान गर्ने गरिन्छ।
तत्पश्चात् ब्रह्मसूत्र तथा रक्षा बन्धनलाई रुद्राभिषेक गरी पुरानो जनै त्यागी नयाँ अभिमन्त्रित यज्ञोपवीत धारण गरिन्छ। यसरी मन्त्रेको जनैमा ६ वटा काँचो धागो हुन्छ जसमा दुई बेग्लै बेग्लै शिखा पारिएको हुन्छ र ती मध्ये एउटा शिखामा रहेका तीन डोरालाई ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वर तथा अर्को शिखाको तीन डोरालाई कर्म, उपासना र ज्ञान योग मानिन्छ।
आजकै दिन सप्तऋषिहरु - काश्यप, अत्रि, भारद्वाज, गौतम, जमदग्नि, वशिष्ठ र विश्वामित्रलाई तर्पण दिने गरिन्छ त्यसैले आजको दिनलाई ऋषितर्पणी समेत भन्ने गरिएको हो।
यज्ञोपवीत खोल्ने मन्त्र :
एतावद्दिन पर्यन्तं ब्रह्म त्वं धारितं मया।
जीर्णत्वात्वत्परित्यागो गच्छ सूत्र यथा सुखम्।।
यज्ञोपवीत धारण मन्त्र :
यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्यत्सहजं पुरस्तात्।
आयुष्यमग्रं प्रतिमुंच शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः।।
सत्ययुगमा वामन अवतार विष्णुले राजा बलिलाई डोरो बाँधी वचनबद्ध गराएर तीनै लोक लिएको धार्मिक किम्वदन्तीसँग सम्बन्धित रक्षा बन्धनलाई ब्राह्मण पुरोहितहरुले
“येन बद्धो बलिःराजा दानवेन्द्रो महाबल
तेनः त्वां प्रतिबध्नामी रक्ष माचल माचल”
भनी यजमानको नाडीमा रक्षा बन्धन अथवा डोरो बाँध्ने वैदिक परम्परा रहिआएको छ । यसैगरि रक्षाबन्धनमा बाँधिएको धागो निकालेर गाई तिहारकादिन गाईको पुच्छरमा बेरीदिनाले पूण्य प्राप्त हुने विश्वास रहि आएको छ।
नेपालको तराईक्षेत्रमा भने रक्षा बन्धन पर्व दिदीबहिनीले दाजुभाइका दाहिने हातको नाडिमा दिर्घायू र सफलताको कामना गर्दै राखी बाँधेर मनाउने गरिन्छ । यसबाट दिदी बहिनी र दाजुभाइका बीचमा प्रेमसम्बन्ध अझ प्रगाढ हुन्छ भन्ने धार्मिक विश्वास रहेको छ।
जनै पूर्णिमाको विशेषता "क्वाँटी" फरक फरक ९ थरिका (मुंग, मास, भटमास, सानो केराउ, मस्याङ, चना, सिमी, बोडी र बकुल्लो) गेडागुडीको मिश्रणबाट तयार पारिने गरिन्छ। नेपालभाषामा क्वातिको शाब्दिक अर्थ, 'क्वाः' भनेको तातो परिकार र 'ति' भनेको झोल हो । त्यसैले "क्वाति" भनेको झोलिलो परिकार सिद्ध हुन्छ ।
यसैगरि आजको दिनलाई नेपालभाषामा "गुंपुन्हि" भनिन्छ अर्थात् "गुंला महिनाको पुन्हि" भनेर नेवारी समुदायले यस पर्व मनाउने गर्छन्।
स्वादिष्ट क्वाँटी बनाउनका लागि भाडा ताते पश्चात तेल राखेर ज्वानो फुराई अनी तेजपाती र काटेको प्याजलाई रातो पारि पिसेको अदुवा लसुन पनि राखेर एकैछिन भुट्नुहोला र भिजाएको क्वाटी पनि राखी राम्रोसँग चलाई केहीबेरको भुटाई पछि बेसार, जिरा धनीयाको धुलो, खुर्सानी, ल्वाङ सुकमेल, नुन तथा गोलभेडा राखी केहि भुटिएपछि चाहिदो पानी रखेर बिर्को लगाइ ३ देखि ४ सिठ्ठी लगाउनुहोस् । अन्त्यमा बिर्को खोली माथिबाट हरियो धनीया रखी सजानुहोस् । ल हेर्नुहोस् त! हजुरको मिठ्ठो क्वाँटी खानको लागि तयार भयो ।
गाई जात्रा
भाद्रकृष्ण प्रतिपदाका दिन मनाइने गाईजात्रा पर्व पनि आज देशभर मनाइँदै छ। काठमाडौं उपत्का अन्तर्गत काठमाडौं, भक्तपुर, पाटनसहित विषेश गरी नेवार समुदायको बसोबास भएको ठाउँमा गाइजात्रा पर्व मनाइन्छ । नेपाली समाजमा गाईजात्रा व्यङ्ग्य गर्ने दिनको रूपमा समेत परिचित छ । गाईजात्रामा नेवार समुदायमा पितृहरूको सम्झना स्वरुप गाईको रूप धारण गरी टोलटोल घुम्ने गर्दछन ।
मृत्यु भएको एक वर्ष नपुगेका आफन्तका परिवारले गाइजात्राका दिन मृतक आफन्तको सम्झनामा उनीहरुको तस्बिरका साथै पुत्लाहरु बनाएर आ-आफ्ना इलाका परिक्रमा गराउने प्रचलन छ । गाई र मानिसलाई श्रृङ्गारी मृतक आफन्तको प्रतिमाका साथ सहर परिक्रमा गर्दै मृतकका आफन्तले फलफुल, मिठाई, दुध, दही लगायत विभिन्न खानेकुरा र द्रव्य दान गर्ने प्रचलन छ । यसरी नगरपरिक्रमा गर्नाले दिवङ्गत आत्माले मुक्ति पाउने धार्मिक विश्वास रहेको छ ।
ऐतिहासिक प्रमाण अनुसार वि.सं. १५१२ मा काठमाडौँका राजा प्रताप मल्लका छोरा चक्रवर्तेन्द्र मल्लको विफरको महामारीमा परेर मृत्यु भएपछि शोकाकूल रानीलाई , हाम्रा मात्र होइन, दुनियाँका सन्तान पनि मरेका छन् भनी सान्त्वना दिलाउन यो जात्रा शुरु गरिएको थियो ।
यसै बेलादेखि प्रचलनमा आएको गाईजात्रा हनुमान ढोकास्थित राजप्रासाद भएर जानुपर्ने प्रथा अझै पनि जारी छ ।
समयक्रममा गाई नहुनेले हसाउँदो भेषभूषामा बालबालिकालाई नै गाईको स्वरुपमा प्रदर्शन गराउँदा यसले हँसाउने जात्राको रुप धारण गरेको भनिन्छ । एक समयमा यो जात्रालाई निरङ्कुशताविरुद्ध व्यङ्ग्य गर्न पाइने र आफ्ना कुण्ठित भावनालाई उजागर गर्न पाइने समयका रूपमा पनि उपयोग गरिन्थ्यो ।
हिजोआज हास्यव्यंग्य प्रस्तुत गर्ने विशेष कार्यक्रमलाई गाईजात्राको नाम दिईएको छ र हरेक वर्ष विभिन्न हाँस्यकलाकारहरू मिलेर गाईजात्रा सप्ताह समेत प्रस्तुत गर्ने गर्दछन्।
वैदिक सनातन धर्म अनुसार यस पर्वका बारेमा पद्मपुराणमा उल्लेख गरिएको छ । यमलोकको मुख्यढोका वर्षभरि बन्द रहने र पृथ्वीलोकमा गाईजात्रा निकालेपछि यमलोकको ढोका खुल्ने र मृतआत्माहरूले यमलोक प्रवेशपाई मुक्ति पाउने गरुड पुराणमा उल्लेख भएको छ ।
