 (13)_1727965004.gif)
नेपालमा विसं २०६२/०६३ को दोस्रो जनआन्दोलनको बलमा आएको राजनैतिक परिवर्तनपछि बनेको संविधानसभा तथा तत्कालीन संसद्ले विसं २०६५ मा लगभग २ सय ४४/४५ वर्षको लामो इतिहास बनाएको शाह राजाहरूको संवैधानिक राजतन्त्रलाई वैधानिक रूपमा हटाइएको थियो । त्यसपछि नेपालमा राष्ट्र प्रमुखका रूपमा राष्ट्रपतिको व्यवस्था गरियो ।
हालसालै चौथो कार्यकालका लागि पनि राष्ट्रपतिको निर्वाचन सम्पन्न भई सकेको छ । उक्त निर्वाचनमा नेपाली काङ्ग्रेसबाट उम्मेदवार हुनु भएका रामचन्द्र पौडेल निर्वाचित हुनु भएको छ । त्यस्तै उपराष्ट्रपति पदका लागि यही चैत ३ गते निर्वाचन हुँदैछ । नेपाली राजनीतिको वर्तमान माहौल हेर्दा यस पटकको उपराष्ट्रपति पदमा पनि पुरुष नै निर्वाचित हुने धेरै सम्भावना देखिन्छ ।
यस पटकको राष्ट्रपति निर्वाचनमा स्वाभाविक रूपमा आर्य-खस वा मधेसी मूलका बाहेक अरू जातजाति वा समुदायबाट राष्ट्रपति निर्वाचित हुन सकेको भए समावेशीकरणको कोणबाट हेर्दा धेरै राम्रो देखिने थियो । तर त्यस्तो हुन सकेन । यस पटक पनि आर्य-खस समूहका पनि बाहुन जातका र पौडेल थरका रामचन्द्र पौडेल राष्ट्रपति पदमा निर्वाचित हुनु भयो ।
यसले धेरै समय अघिदेखि नेपाली राजनीतिमा उठ्दै आएको समावेशीकरणको सवाल अरू पेचिलो बनेको प्रतीत हुन्छ । हुन पनि यस पटकको राष्ट्रपति निर्वाचनलाई हेर्दा समावेशीकरणको हिसाबले पनि पालैपालोसँग रोटेसन अनुसार आदिवासी जनजाति, मुस्लिम बाट निर्वाचित हुनुपर्ने थियो । जसलाई हेर्दा ‘सबै रङ्गहरू मिलेर बनेको इन्द्रेणी’ जस्तो देखिने थियो । साथै त्यसो हुन सकेको भए देशको जातीय, भाषिक, धार्मिक, लिंगीय, वर्गीय, क्षेत्रीयता आदिको हिसाबले हेर्दा पनि शक्ति सन्तुलन मिलेको देखिने थियो ।
तर, दुःखको कुरो त्यस्तो हुन सकेन । त्यति मात्रै होइन, नेपालको संविधान २०७२ जारी भएपछि भएको दोस्रो पटकको निर्वाचन परिणाम आएपछि सङ्घ र प्रदेशमा सबै प्रमुख पदहरू जस्तो कि प्रदेश मुख्यमन्त्री, सभामुख, उपसभामुख आदिमा आर्य–खस समूहको वर्चस्व रहेको देखिन्छ । यस पटक कतिसम्म भएको देखिन्छ भने लामो समयदेखि किरात बहुल वा ऐतिहासिक रूपमा किरात प्रदेश वा किरात भूमि भनिँदै-मानिँदै आएको प्रदेश नम्बर १ हाल कोशी प्रदेशको मुख्यमन्त्री पनि आर्य खस समूहका कार्की थरका क्षेत्री निर्वाचित भए ।
त्यस्तै गुरुङ जातिको बहुल क्षेत्र मानिएको गण्डकी प्रदेशमा पनि अधिकारी थरका बाहुन खत्री–केसी मुख्यमन्त्री भएका छन् । उता लुम्बिनी प्रदेश लगायत प्रायः प्रदेशमा पनि यस पटक मुख्यमन्त्रीमा प्रायः बाहेक अरू जातजाति, भाषभाषी, धर्म, वर्ग, लिङ्गबाट मुख्यमन्त्री हुन सकेनन् ।
हुन त सुरुमा निर्वाचन आयोगले नै राष्ट्रपति पदमा आर्य खस समूहका पुरुष निर्वाचित भई सकेको हुनाले उपराष्ट्रपति पदमा महिला–महिला बिच निर्वाचन गराउन राजनीतिक दलहरूलाई सुझाव दिएको थियो । सो अनुसार निर्वाचन आयोगले सुरुमा अडान पनि लिएको हो, अचम्म के भयो भने, पछि गएर ‘निर्वाचन आयोगकै एक जना अधिकृतले निर्वाचन आयोगको सो अडानलाई धोती लगाई दिए’ । (बाह्रखरी अनलाइन)
फलतः हाल भएको राजनीतिक समीकरण अर्थात् गठबन्धनको अवस्थालाई हेर्दा आउँदो चैत्र ३ गते हुने उपराष्ट्रपति पदको निर्वाचनबाट महिला निर्वाचित भएर आउने सम्भावना क्षीण भएको छ । त्यसो त देशको संविधान अर्थात् मूल कानुनमा ‘राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपति फरक फरक समुदाय ‘वा’ भनिएको रहेछ । त्यसैले गर्दा त होला, संविधानमा उल्लेख भएको त्यही ‘फरक फरक समुदाय ‘वा’ भन्ने शब्दलाई अपव्याख्या गर्दै राजनीतिक दल र तिनका नेताहरूले उपराष्ट्रपति पदमा महिला–महिलाबिच प्रतिस्पर्धा गराउन आनाकानी गरे ।
त्यसैले अब संविधानमै संशोधन गरेर ‘राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपति पदमा फरक फरक लिङ्ग ‘वा’ ‘निर्वाचित हुनुपर्ने छ’ भनी थप व्याख्यासहित लेख्नु, उल्लेख गर्नुपर्ने देखिन्छ ।
भारतको राष्ट्रपतिमा समावेशीताको अवस्था
एकै छिन हामी छिमेकी देश भारतमा हालसम्म कुन कुन जातजाति, भाषाभाषी, धार्मिक समूह, वर्ग,लिङ्ग आदिका मानिसहरू राष्ट्रपति निर्वाचित भए ? भन्नेतर्फ लागौँ । हुन त भारतीय संविधान अर्थात् मूल कानुनमा राष्ट्रपतिको निर्वाचनका सम्बन्धमा केकस्तो व्यवस्था छ ? यो पङ्क्तिकारलाई थाहा भएन ।
तर व्यवहारमा हेर्दा हालसम्म भारतमा निर्वाचित भएका राष्ट्रपतिहरूको नाम सूची हेर्दा धेरैभन्दा धेरै समावेशीकरण लागू भएको देखिन्छ । जस्तो कि हालसम्म भारतमा १५ जना व्यक्ति १८ पटक राष्ट्रपति भएका छन् । हो, सुरुका केही वर्ष छिमेकी देश भारतमा पनि राष्ट्रपति पदमा एकै जना व्यक्ति लामो समयसम्म राष्ट्रपति भएको देखिन्छ ।
जो डाक्टर राजेन्द्र प्रसाद थिए, उनी भारतमा १२ वर्ष १०७ दिन राष्ट्रपति रहे । त्यसपछि भारतमा भएको राष्ट्रपतिको हरेक पटकको निर्वाचनमा सकेसम्म फरक फरक जातजाति, वर्ग, लिङ्ग, विद्धता वर्ग र धार्मिक समूहबाट प्रतिनिधित्व भएको पाइन्छ ।
जस्तै १९४७ मा बेलायतबाट भारत स्वतन्त्र भएपछि पहिलो पटक सन् १९५० मा भएको राष्ट्रपति निर्वाचनमा डाक्टर राजेन्द्र प्रसाद राष्ट्रपति भएका थिए । उनी तीन कार्यकालसम्म लगातार सन १९५०-१९६२ सम्म राष्ट्रपति भए । उनी पछि सन १९६२ देखि सन १९६७ सम्म सर्वपल्ली राधाकृष्णन भारतको दोस्रो व्यक्तिका रूपमा राष्ट्रपति भए ।
डाक्टर सर्वपल्ली पछि डाक्टर जाकिर हुसेन सन् १९६७ देखि सन् १९६९ सम्म भारतको तेस्रो राष्ट्रपतिका रूपमा निर्वाचित भएका थिए । त्यस्तै गरेर वाराहागिरि वेंकटा गिरि छोटो समय चौथो राष्ट्रपतिका रूपमा सन १९६९ मे ३ देखि जुलाई २० सम्म राष्ट्रपति भएका थिए । त्यसो हुनुमा डाक्टर जाकिर हुसेन राष्ट्रपतिको पदमा बहाल रहँदै असामयिक मृत्यु हुनु रहेको थियो ।
भारतको पाँचौँ राष्ट्रपतिका रूपमा चाहिँ १९६९ जुलाई २० देखि सन १९६९ अगस्ट २४ सम्म एकदमै छोटो समयका लागि मोहम्मद हिदायतुल्लाह राष्ट्रपति भए । त्यसपछि १९६९ को अगस्त देखि सन १९७४ अगस्तसम्म वाराहागिरि वेंकटा रमण छैटौँ कार्यकालका लागि फेरि निर्वाचित भए । उनी व्यक्तिका रूपमा भने चौथो व्यक्ति रहेका थिए ।
त्यस्तै सन् १९७४ देखि सन १९७७ सम्म फकरुद्धिन अहमद भारतको सातौँ राष्ट्रपति निर्वाचित भएका थिए भने, सन् १९७७ फेब्रुअरी ११ जुलाई २५ सम्म बसप्पा दानाप्पा जाट्टी आठौँ राष्ट्रपति भएका थिए । त्यसो हुनुमा पनि फकरुद्धिन अहमद भारतको राष्ट्रपति पदमा बहाल रहँदै मृत्यु हुनु रहेको थियो । जे होस, त्यसपछि सन् १९७७ देखि सन १९२ सम्म निलम सञ्जीवा रेड्डी भारतको नवौँ राष्ट्रपतिका रुपा निर्वाचित भएका थिए ।
१९८२ देखि सन १९८७ सम्म ज्ञानी जैल सिंह भारतको १० औँ राष्ट्रपति निर्वाचित भएका थिए । त्यस्तै गरेर सन १९८७ देखि सन १९९२ सम्म रामास्वामी बैकटरमण भारतको ११ औँ राष्ट्रपतिमा निर्वाचित भएका थिए भने, सन् १९९२ देखि सन् १९९७ सम्म शङ्कर दयाल शर्मा भारतको १२ औँ राष्ट्रपतिमा निर्वाचित भएका थिए ।
सन् १९९७ देखि सन् २००२ सम्म कोचेरिल रमण आरके नारायण भारतको १३ औँ राष्ट्रपति निर्वाचित भए । उता सन २००२ देखि २००७ सम्म भने डाक्टर तथा आणविक वैज्ञानिक एपीजे अब्दुल कलाम भारतको १४औँ राष्ट्रपतिका रूपमा निर्वाचित भएका थिए । स्मरणीय छ, एपीजे अब्दुल कलाम भारतको राष्ट्रपति निर्वाचित हुने व्यक्तिका रूपमा भने ११औँ व्यक्ति थिए ।
त्यस्तै सन् २००७ देखि सन् २०१२ सम्म १५ औँ चाहिँ भारतले देशकै इतिहासमा पहिलो पटक महिला राष्ट्रपति पाएको थियो । उनी थिइन प्रतिभा पाटिल । सन् २०१२ देखि सन् २०१७ सम्म भारतको औँ १६ औँ राष्ट्रपतिका रूपमा प्रणव मुखर्जी निर्वाचित भएका थिए भने, सन् २०१७ देखि सन् २०२२ सम्म भारतको १७ औँ राष्ट्रपतिका रूपमा रामनाथ कोविन्द निर्वाचित भएका थिए ।
स्मरण रहोस्, रामनाथ कोविन्द भारतको राष्ट्रपति पदमा पुग्ने भारतीय दलित समुदायकै पहिलो व्यक्ति हुन । पछिल्लो पटक सन २०२२ मा हालको भारतका १८ औँ राष्ट्रपति दौप्रदी मुर्मु निर्वाचित भएकी छिन । ख्याल रहोस्, उनी भारतको राष्ट्रपति पदमा निर्वाचित हुने दोस्रो महिला हुन् भने, भारतीय आदिवासी समुदायका उनी पहिलो राष्ट्रपति हुन ।
नेपालको राष्ट्रपतिका समावेशी उम्मेदवार
हाम्रो देशमा चाहिँ अझै धेरै समय सम्म नेपालका आदिवासी जनजाति, विद्धता वर्ग, भाषाभाषी, विभिन्न वर्ग र क्षेत्रका मानिसहरू आर्य–खस समूहको ‘प्यादा’ मात्रै बनी रहने देखिन्छ । खास गरी नेपालको राजनीतिमा आदिवासी जनजातिहरू साँधैभरि आर्य–खस समूहको ‘ढोक्सा’ मात्रै बनिरहने देखिन्छ ।
विगतमा कुलबहादुर केबी गुरुङ, कुमारी लक्ष्मी राईहरू ‘ढोक्सा’मा परेका थिए । त्यस्तै भर्खरै सम्पन्न भएको चौथो कार्यकालको राष्ट्रपति निर्वाचनमा सुवास नेम्बाङ नामक नेम्बाङ थरका लिम्बु ‘बाहुन’ पनि त्यसरी नै ‘ढोक्सा’मा परे ।
त्यसैले नेपालको सम्पूर्ण जनसङ्ख्याको लगभग ३७ प्रतिशत हाराहारीमा रहेको आदिवासी जनजाति भनिनेहरूले कहिलेसम्म एमाले, काँग्रेस, माओवादी लगायत राजनीतिक दलको ‘प्यादा’ मात्रै बनी रहने, कहिलेसम्म ‘ढोक्सा’मा परिरहने र, ‘बलिको बोका’ बनी रहने ? भन्ने सम्बन्धमा वेला छँदै विचार गरौँ । विचार चोगाम्मे ओ..
Email : [email protected]
